Rynek w Sanoku

---

Historia

Rynek w Sanoku jest miejscem o bogatej historii, które przypomina o wielu wydarzeniach i przemianach, jakie miały miejsce na przestrzeni wieków. Został on zaplanowany przez władze austriackie w 1786 roku, jako efekt przebudowy miasta. Warto jednak zauważyć, że pierwotny zarys zabudowy rynku sięga II połowy XIV wieku, z czasem lokacji miasta w 1339 roku. Wówczas książe Jerzy nadał przywilej lokacyjny, który nakazywał wzniesienie ratusza oraz kramów kupieckich. Królewski potwierdzenie tego dokumentu miało miejsce w 1366 roku.

W późnym średniowieczu rynek sanocki miał wymiary 20 na 20 prętów, co odpowiada około 81 x 81 metrów. Przez długi czas pełnił on funkcje zarówno gospodarcze, jak i wojskowe. Co środę oraz piątek odbywały się na nim targi, a także coroczne jarmarki, które przyciągały wielu kupców i mieszkańców. W XVIII wieku wzdłuż rynku zaczęły powstawać kamienice, często letnie, traktowane jako karczmy i domy zajezdne, których właścicielami byli przede wszystkim Żydzi.

W 1895 roku na terenie rynku wykopano studnię, która stała się znacznie głębsza – z 28 metrów powiększono ją do 52 metrów, co sprawiło, że dno studni znajdowało się poniżej poziomu rzeki San, przepływającej pod zamkiem. Do lipca studnia osiągnęła już głębokość 58 metrów.

W XIX wieku rynek zyskał miano Placu Misjonalnego. W okresie II wojny światowej, podczas 1939-1944, przekształcono go w Ringplatz oraz Adolf Hitler Platz. Po zakończeniu wojny, w okresie PRL, miejsce to nosiło nazwę Plac Rewolucji Październikowej. Znajdował się tam również dworzec autobusowy PKS, który przeniesiono w 1967 roku w okolice dworca kolejowego Sanok. Przystanki MKS także zostały przeniesione na Plac Pokoju z powodu remontu placu.

W 1973 roku na rynku zainstalowano fontannę z kolorowym podświetleniem, wykonaną w czynie społecznym. Pod numerem 24 w okresie PRL funkcjonował Powiatowy Ośrodek Sportu, Turystyki i Wypoczynku „Wierchy” do 1989 roku. Z kolei 27 kwietnia 1986 roku, rynek był gospodarzem Turnieju Miast, gdzie Sanok zmierzył się z Bolesławcem, kończąc mecz wynikiem 2:4.

W grudniu 1989 roku, na mocy uchwały Miejskiej Rady Narodowej w Sanoku, Plac Rewolucji Październikowej zmienił nazwę na Rynek. Wyróżnia się on spośród innych placów, nazywany „Dużym Rynkiem w Sanoku” w odróżnieniu od „Małego Rynku”, tj. Placu św. Michała.

Aktualnie każdy z boków rynku ma długość 100 metrów, a plan zabudowy charakteryzuje się tradycyjnym średniowiecznym układem. Powstał on na zasadzie prostokątnego placu, wkomponowując ratusz oraz kościół, sytuowany przy ulicy prowadzącej z narożnika rynku. Lustracja z 1765 roku mówi, że ratusz był drewniany i miał dwie kondygnacje, zbudowany w 1756 roku po pożarze. Niestety, spłonął w 1782 roku, a jego zarys został zamieszczony na bruku po rewitalizacji. W grudniu 2004 roku, w ramach projektu rewitalizacji, zwyciężyła firma Neoinwest z Kielc.

Elementy zabudowy rynku obejmują między innymi kościół OO. Franciszkanów, sprowadzony przez księcia Władysława Opolczyka w 1377 roku. Znajduje się on na południowo-wschodniej pierzei rynku, a jego obecny kształt pochodzi z 1886 roku. W wschodniej pierzei można zobaczyć eklektyczny ratusz miejski przy ul. Rynek 16, którego budowa rozpoczęła się na przełomie XIX i XX wieku, a jego fasadę jednorodną zaprojektował Władysław Beksiński.

Kompleks ratuszowy otaczają dodatkowe kamienice, w tym kamienica przy ul. Rynek 14 i kamienica przy ul. Rynek 18. Zachodnią pierzeję zajmuje dawna siedziba rady powiatowej z 1870 roku, która obecnie pełni rolę urzędu miejskiego oraz burmistrza Sanoka. Ten obiekt został połączony z nowym budynkiem, wybudowanym w latach 1965-1967, w którym obecnie mieści się starostwo powiatowe. Na północnej pierzei rynku znajduje się budynek Archiwum Państwowego, które do 1939 roku mieściło synagogę Klaus Sadogóra.

W latach 1969-1971 przebudowa placu rynku została przeprowadzona przez Prezydium Miejskiej Rady Narodowej. Zarząd nad Rynkiem od 1998 roku sprawuje miasto Sanok. W 1993 roku opracowano projekt nowego zagospodarowania, w celu wprowadzenia amfiteatru, co jednak nie doczekało się realizacji.

Na rynku znajdują się także ulice, które prowadzą do sąsiednich atrakcji. Z południowo-wschodniego narożnika rynku wychodzą ulice Franciszkańska oraz Schody Franciszkańskie, natomiast z południowo-zachodniego narożnika można podążać ulicą Jana Grodka, przy której jest sanocka fara. Ulica 3 Maja prowadzi w stronę północno-wschodnią, gdzie znajduje się ulica Zamkowa, kierująca do zamku królewskiego oraz Schodów Balowskich. Również z północno-zachodniego narożnika prowadzi ulica Cerkiewna, kierująca do katedry prawosławnej i Łaziennej. Północno-wschodnia strona rynku graniczy z placem św. Jana.

Wszystkie te zmiany i plany na przyszłość od 2001 roku dotyczą również wymagań remontowych i przebudowy rynku. W 2005 roku przeprowadzono projekt „Rewitalizacja Rynku i Placu Św. Jana”, który obejmował przebudowę, remont elewacji oraz modernizację sieci infrastruktury, w tym instalację oświetlenia. Sam proces przebudowy rozpoczął się w styczniu 2007 roku.

Rynek wciąż pełni funkcje lokalne i okazjonalne. 8 grudnia 2007 roku, po długiej nieobecności, odbyła się na rynku przysięga 210 żołnierzy 21. Brygady Strzelców Podhalańskich, co potwierdziło, że jest to miejsce żywej historii i lokalnych tradycji.

Obiekty zabytkowe i zabudowa

W obrębie Rynku oraz wzdłuż ulicy Rynek można znaleźć wiele cennych obiektów zabytkowych. Dzięki wysiłkom oddziału PTTK w Sanoku, które powołało Komisję Opieki nad Zabytkami, w 1978 roku na fasadzie jednej z kamienic (numer 20) zamontowano tablicę, która informuje o jej zabytkowym statusie.

W 1972 roku domy oznaczone ówczesnymi numerami 9, 8, 10, 11, 12, 15, 17, 20, 22 oraz 23 zostały wpisane do aktualizowanego spisu rejestru zabytków w Sanoku. Z kolei w 2015 roku, do gminnego rejestru zabytków miasta Sanoka dodano budynki przy numerach: 1, 5, 7, 9, 10 (kamienica), 10 (synagoga), 11, 12, 14, 16, 18, 20, 21, 22 oraz 23 na ulicy Rynek.

W skład zabytków wpisanych do wykazu prowadzonych przez Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków wchodzą:

• Ratusz przy ul. Rynek 1,
• Kamienica przy ul. Rynek 7. W minionych latach, w okresie PRL, w budynku tym mieściła się kasa PKS, a od 1972 roku swoją siedzibę miało koło Związku Bojowników o Wolność i Demokrację w Sanoku, z sąsiednim pomieszczeniem zajmowanym przez warsztat Spółdzielni Inwalidów „Spójnia”. Obecnie obiekt jest siedzibą Straży Miejskiej w Sanoku,
• Mała Synagoga (adres: Rynek 10),
• Kamienica oznaczona numerem 11. W latach 1978–1986 znajdowała się w niej galeria sztuki prowadzona przez Leona Chrapkę,
• Kamienica przy ul. Rynek 12. Do 1916 roku na piętrze mieszkał lekarz Maurycy Drewiński, który na parterze miał gabinet lekarski. Po jego śmierci, w budynku działał zakład fotograficzny, obecnie znana jest jako Karczma. Jadło Karpackie,
• Kamienica przy ul. Rynek 14,
• Budynek pod numerem 15. Położony obok ratusza, aktualnie mieści Regionalną Izbę Gospodarczą. W 2000 roku, w lokalu udostępnionym przez Stowarzyszenie Inicjowania Przedsiębiorczości, powstało Archiwum Ziemi Sanockiej,
• Ratusz przy ul. Rynek 16,
• Kamienica przy ul. Rynek 18,
• Kamienica przy ul. Rynek 20. W budynku tym w 1923 roku powstało Miejskie Prywatne Seminarium Nauczycielskie Żeńskie w Sanoku, które później przekształciło się w kawiarenkę oraz świetlicę dla dzieci. Działały także NZOZ Ośrodek Rehabilitacji dla Dzieci i Młodzieży Niepełnosprawnej od 1999 roku oraz księgarnia przylegająca do kościoła franciszkanów. 4 czerwca 2014 roku na fasadzie odsłonięto tablicę poświęconą trzem żołnierzom NSZ straconym w egzekucjach 24 maja i 4 czerwca 1946. Byli to Władysław Kudlik, Władysław Skwarc oraz Henryk Książek,
• Kamienica przy ul. Rynek 22, w której w przeszłości mieścił się żydowski sklep „Konsum”. W budynku znajduje się także jedna z najstarszych bram w obrębie Rynku,
• Kościół franciszkanów (wejście od rynku, formalnie adres: ul. Franciszkańska 7).

Pod numerem 15 do 1914 roku mieściła się pracownia oraz skład obuwia. W pewnym okresie PRL, przy Placu Rewolucji Październikowej 12, funkcjonował Zespół Adwokacki nr 1 w Sanoku, współpracujący z Izbą Adwokacką w Rzeszowie. Na zakończenie, do gminnej ewidencji zabytków zostały dodane budynki przy ulicy Rynek o numerach: 1, 5, 7, 9, 10, 11, 12.

Pomniki i upamiętnienia

W sercu Sanoka, przed kamienicą przy ul. Rynek 14, usytuowane są dwie stylowe ławeczki, które upamiętniają wybitnych literatów związanych z tym miastem.

Na pierwszej z ławeczek znajduje się tabliczka poświęcona Kalmanowi Segalowi (1917-1980). To ważne miejsca, bo zostały odsłonięte w październiku 2007 roku, kiedy to w mieście wspominano o nim z szacunkiem.

Kolejna ławeczka nosi nazwisko Mariana Pankowskiego (1919-2011). Jej odsłonięcie miało miejsce 9 listopada 2011 roku, w dniu 90. rocznicy urodzin tego wybitnego pisarza. Uroczystości zaszczyciła obecnością jego bratowa, Jadwiga.

Nieopodal znajduje się także ławeczka upamiętniająca Janusza Szubera (1947-2020), który mieszkał w tejże kamienicy. Ustanowienie tego skromnego pomnika miało miejsce pod koniec 2020 roku, co świadczy o pamięci mieszkańców o ich lokalnych twórcach.

Na rynku przed wspomnianą kamienicą można także zobaczyć pomnik Zdzisława Beksińskiego (1929–2005), znakomitego artysty malarza i rodowitego sanoczanina. Rzeźba, stworzona przez Adama Przybysza, została odsłonięta 19 maja 2012 roku, solidnie wpisując się w krajobraz sanockiego rynku.

Wydarzenia

Historia Sanoka jest bogata w wydarzenia, które wpływały na życie społeczności. Wiosną 1946 roku miały miejsce tragiczne epizody, kiedy to miasto stało się miejscem publicznych egzekucji na żołnierzach Narodowych Sił Zbrojnych. W szczególności 4 czerwca 1946 roku, w południowo-zachodniej pierzei rynku, odbyła się egzekucja, podczas której powieszono chor. Henryka Książka.

Przechodząc do współczesności, od kwietnia 2008 roku w obrębie rynku działa pierwszy w Sanoku bezpłatny bezprzewodowy internet. Historyczny hotspot został zainstalowany na szczycie ratusza miejskiego, co stanowi krok w kierunku nowoczesności. Aby móc skorzystać z tej innowacji, użytkownicy muszą posiadać komputer z kartą WiFi, co umożliwia dostęp do internetowych zasobów mieszkańcom oraz turystom.

Odniesienia w sztuce i kulturze

– W pobliżu ratusza oraz kościoła Franciszkanów znajduje się żydowska kamienica, która kiedyś była siedzibą oddziału Banku Wiedeńskiego oraz Banku Krakowskiego. Ważnym wydarzeniem w tym miejscu była stacjonacja sztabu Żelaznej Brygady, do której należał batalion 91. pułku piechoty z Czeskich Budziejowic. Warto zaznaczyć, że podczas swojego pobytu w Sanoku, swoją służbę pełnił tu Józef Szwejk.

– Kalman Segal jest autorem znanych dzieł literackich, takich jak Nad dziwną rzeką Sambation (1957), Dolina zielonej pszenicy (1964), Śmierć archiwariusza (1967) oraz Miłość o zmierzchu (1962).

---

Oceń: Rynek w Sanoku

---