Sobór Świętej Trójcy w Sanoku

---

Cerkiew Zesłania Ducha Świętego

W pierwotnych latach istnienia obiekt był miejscem działalności greckokatolickiej parafii Zesłania Ducha Świętego. Cerkiew, której budowa odbyła się w okresie od 1784 do 1789 roku, była zarządzana przez proboszcza Jana Kuniewicza. Na początku XX wieku do świątyni dobudowano budynek plebanii, co znacznie poprawiło warunki dla duchowieństwa oraz wiernych.

Przez długie lata, aż do 1947 roku, cerkiew pełniła rolę katedry greckokatolickiej, przyciągając tłumy wiernych. Jednak w wyniku zmian politycznych oraz migracji ludności, w 1957 roku, budowla została przekazana Kościołowi Prawosławnemu, co oznaczało nowy etap w jej historii.

Historia

Na obszarze Sanoka, zgodnie z przekazami ustnymi, działalność prowadzili uczniowie św. braci sołuńskich – Osław i Wiznog. Pierwsze wzmianki dotyczące budowy cerkwi prawosławnej w tym regionie sięgają roku 1564. Jest jednak prawdopodobne, że wcześniejsza cerkiew pod wezwaniem św. Dymitra znajdowała się na sanockim zamku.

Budowla ta została zniszczona z rozkazu starosty sanockiego Mikołaja Wolskiego. W tym samym okresie jego syn, Mikołaj z Hoczwi, poszedł na rękę reformacji, przekształcając cerkwie w swoich dobrach na zbory kalwińskie. W rezultacie, w miejscach dotychczasowych parafii prawosławnych powstały nowe zborów, w tym m.in. w Uluczu i Trepczy. Na terenie tych ziem Jan Szczęsny Herburt, potomek starosty sanockiego, był protektorem prawosławia.

W latach 1421–1440 nad diecezją przemyską czuwał biskup Eliasz, który jako pierwszy użył tytuł biskupa przemysko-samborskiego. Od czasów biskupa Antoniego Winnickiego, tytuł ten powiększył się o trzeci człon – sanocki. Jeszcze w XVII wieku rezydenci w Sanoku to prawosławni biskupi przemysko-sanoccy, a Innocenty Winnicki, przymuszony przez unię brzeską w 1692, został zmuszony do przeniesienia się do Przemyśla.

W miejsce drewnianej cerkwi prawosławnej na początku XVIII wieku powstała nowa świątynia, która została przejęta przez Kościół greckokatolicki. W 1790 roku zbudowano tu nową murowaną cerkiew, konsekrowaną pod wezwaniem Zesłania Ducha Świętego. W 1918 roku władze wojskowe w Polsce były otwarte na przejścia na prawosławie ze strony niektórej części Łemków grekokatolików; zorganizowano również odrębną jednostkę administracyjną dla tych, którzy pozostali w Kościele greckokatolickim.

W połowie lat dwudziestych miała miejsce konsolidacja wyznawców prawosławia w Polsce. W 1924 roku zatwierdzono autokefalię Cerkwi Prawosławnej w Polsce, co miało na celu uniezależnienie jej od Cerkwi rosyjskiej oraz Synodu. Inauguracja urzędowania pierwszego administratora AAŁ miała miejsce w cerkwi sanockiej, a Sanok stał się administrowanym ośrodkiem dziewięciu dekanatów.

Późniejsze wydarzenia, związane z II wojną światową, miały swoje konsekwencje dla społeczności greckokatolickiej. W 1944 roku biskup przemyski pozwolił księdzu Józefowi Siekierzyńskiemu korzystać z cerkwi w Sanoku. W obliczu presji ze strony władz powiatowych, wierni zostali zmuszeni do przemyślenia swojego statusu religijnego oraz interpretacji możliwości przejścia na prawosławie. Gdy cerkiew została zajęta przez kościół rzymskokatolicki, została przekształcona na punkt katechetyczny dla młodzieży szkolnej.

Decyzje władz państwowych po zakończeniu wojny doprowadziły do zakazania działalności Cerkwi greckokatolickiej w Polsce, z wyjątkiem Warszawy, co skutkowało dużym odpływem wiernych do kościoła rzymskokatolickiego. Niemniej jednak niektórzy pozostali niewierzący, a jeszcze inni przeszli na prawosławie.

Józef Siekierzyński, ostatni ksiądz greckokatolicki, sprawował Liturgię najpierw w kaplicy szpitalnej, a później w kaplicy domowej do połowy 1947. Choć nie zdecydował się na przejście na prawosławie, namawiał Ukraińców grekokatolików do tego kroku. W 1961 roku zamknięto greckokatolicką cerkiew w Komańczy, a rok później została ona otwarta jako świątynia prawosławna.

Na mocy starań Kościoła prawosławnego, do lat siedemdziesiątych XX wieku powstało piętnaście parafii w ramach dekanatu rzeszowskiego z siedzibą w Sanoku. W 1983 roku przekształcono dekanat na diecezję przemysko-nowosądecką, teraz znaną jako diecezja przemysko-gorlicka.

W latach 1967–1983 w świątyni pełnił funkcję diaka Petro Murianka. W latach 90. XX wieku administracja greckokatolicka podjęła próby odzyskania cerkwi, jednak bez powodzenia. W 1972 roku cerkiew została włączona do rejestru zabytków. W wyniku działań Komisji Opieki nad Zabytkami przy oddziale PTTK w Sanoku, w 1978 wymieniono tablicę informującą o jej zabytkowym statusie na fasadzie budynku.

Podczas badań archeologicznych w pobliżu cerkwi przy ulicy Zamkowej natrafiono na ludzkie szczątki, które przeniesiono na Cmentarz Centralny w Sanoku. W 1992 roku pennod do diecezji zaangażowali się państwo Antoni i Marianna Jary, a pożar w cerkwi w 1995 roku zniszczył część ikon oraz księgozbioru.

„1865 […] Ołtarz szczelnie zabudowany ikonostasem, ale nadto carskie wrota ukryte są zasłoną, za którą wznosi się wypukły daszek w kształcie altany na czterech słupach oparty a pod nim sam ołtarz do odprawiania świętej wiary, za ołtarzem na ścianie umieszczono obraz ukrzyżowania Zbawiciela, uważany jako cudowny. W głównym ołtarzu jest krzyż grecki okryty licznymi i dość pięknymi wyrobionemi rzeźbami, ołtarz boczny zachował cechy odległej starożytności a pochodzi z dawnej już nieistniejącej cerkiewki. W tym ołtarzu jest obraz matki boskiej w srebrnej sukience, bizantyjskiego stylu a według ustnego podania, już przed pięcioma wiekami tutaj przeniesiony.”

Na podstawie ustawy z dnia 17 grudnia 2009 o uregulowaniu stanu prawnego niektórych nieruchomości pozostających we władaniu Polskiego Autokefalicznego Kościoła Prawosławnego, cerkiew stała się wyłączną własnością Kościoła Prawosławnego. Od 2015 roku cerkiew gości coroczny Ekumeniczny Przegląd Pieśni Paraliturgicznej, a zespół cerkiewny (świątynia i dzwonnica) został wpisany do wojewódzkiego oraz gminnego rejestru zabytków miasta Sanoka.

---

Oceń: Sobór Świętej Trójcy w Sanoku

---