Zamek Królewski w Sanoku

---

Historia

Najwcześniejsze zapisane informacje o grodzie w Sanoku sięgają roku 1150, kiedy to wzmianki te można odnaleźć w ruskim Kodeksie Hipackim. W dokumencie tym ruski kronikarz odnotowuje, że król Gejza II prowadził wyprawę na Ruś, podczas której zdobył m.in. grody Sanok i Przemyśl. Obecnie zamek wznosi się na wzgórzu o wysokości 317 m n.p.m., którego strome zbocza opadają ku rzece San, a obecnie w pobliżu płynie Potok Płowiecki. Przeprowadzone wykopaliska archeologiczne jednoznacznie potwierdzają, że na północ od wzgórza zamkowego istniał wczesnośredniowieczny gród obronny.

Starostwo i kasztelania na zamku w Sanoku

Osobna wzmianka dotyczy starostów sanockich.

1339–1772

W roku 1339 książę Bolesław Jerzy Trojdenowicz nadał Sanokowi prawo miejskie na mocy przywileju, który przyznawał miastu magdeburskie prawo. W czasach piastowskich, po odzyskaniu Grodów Czerwieńskich przez króla Kazimierza Wielkiego, na kolejnym wzgórzu zbudowano drewniany gród, który otoczono murami obronnymi. Król odwiedzał zamek w Sanoku w sumie trzykrotnie. Książę Władysław Opolczyk również często przebywał w tym miejscu, będąc fundatorem lokalnego klasztoru franciszkanów. W dniu 2 maja 1417 roku, za panowania króla Władysława Jagiełły, w zamku odbyła się wyjątkowa uczta weselna z księżniczką Elżbietą Granowską. Królowa Zofia, żona Jagiełły, mieszkała na zamku aż do swojej śmierci w 1461 roku, czyniąc zamek jej ostatnim domem. Później, na zamek w Sanoku przybyła Bona Sforza, żona Zygmunta I Starego, która nigdy tam nie mieszkała, ale zleciła przebudowę gotyckiego zamku na styl renesansowy, nadzorowaną przez marszałka Mikołaja Wolskiego. Prace budowlane odbywały się w latach 1523–1548. W trakcie tych robót zburzono prawosławną cerkiew pw. św. Dymitra, o której wspomina się już w roku 1435. W 2005 roku archeolodzy odkryli pozostałości po cmentarzu przycerkiewnym.

W latach 1555–1556 zamek stał się miejscem pobytu królowej Izabeli Jagiellonki, która schroniła się tam po ucieczce z Węgier. Od początku XV aż do połowy XVI wieku siedzibę w zamku miały różne urzędowe instytucje, w tym Urząd Grodzki z starostą i sądy, a także sąd wyższy prawa magdeburskiego. Budowla składała się z dwóch kondygnacji – piwnice służyły jako miejsce obrad sądów, podczas gdy dwa wyższe piętra zamieszkiwane były przez urzędników. Przy zamku znajdowała się wieża, gdzie wykonywano kary dla skazanych. Akta grodzkie przechowywano w osobnym budynku obok mostu. Starostowie i kasztelani pełnili swoje funkcje na zamku. W końcu XVI wieku obiekt przeszedł kolejną rozbudowę, w tym czasie dobudowano skrzydło południowe, a na przełomie XVII i XVIII wieku powstało skrzydło północne.

1772–1939

W obrębie 1809 roku, podczas wojen napoleońskich, miała miejsce ostatnia obrona zamku, gdzie Franciszek Ksawery Krasicki zdołał zatrzymać atakujące oddziały austriackie. W czasach zaborów, zamek stał się siedzibą urzędów obwodu sanockiego, a potem starostwa powiatu. Z biegiem lat zamek popadł w ruinę, a w wyniku działań wojennych w 1915 roku zniszczone zostało skrzydło południowe. Od tego momentu do 2010 roku zamek pozostawał w niezmiennej formie. W 1908 roku, na budynku zamku umieszczono tablicę upamiętniającą wizytę cesarza Franciszka Józefa I, który odwiedził Sanok w dniach 31 października i 1 listopada 1851. W XIX wieku zamek nosił numer 1 w mieście, co obrazowało jego znaczenie.

W czasie I wojny światowej, pod koniec 1914 roku, podczas rosyjskiej okupacji, zamku używał krótko gradonaczelnik Rodionow, a następnie jego następca, Popow. W maju 1933 roku utworzono diecezję dla Łemków w Sanoku, a biskup Grzegorz Łakota zdobiał swoją siedzibę właśnie w zamku. W okresie międzywojennym, od 1934 roku, zamek przemienił się w Muzeum Ziemi Sanockiej, a badania nad historią regionu prowadził Adam Fastnacht. W latach 30. w budynku urzędował Powiatowy Zarząd Drogowy i Rada Szkolna Powiatowa, a także mieszkał tam starosta sanocki.

1939-1945

Wrzesień 1939 roku przyniósł splądrowanie zamku, a w czasie okupacji powstało Muzeum Łemkowszczyzny. W czerwcu 1941 zamek sąsiadował z Linią Mołotowa, ponieważ granica radziecko-niemiecka przebiegała wzdłuż wschodniej części zamku. W tym czasie Niemcy stworzyli na wzgórzu zamkowym elementy obronne, w tym betonowy bunkier, który wchodził w skład systemu tzw. „Pozycji Granicznej Galicja”. Wejścia do bunkra odkryto z dwóch stron wzgórza. W sierpniu 1944 roku niemieckie władze wywiozły z zamku ważne polskie artefakty, z których część została później odnaleziona w Legnicy i przekazana do AGAD oraz archiwum rzeszowskiego.

1945–2019

W latach 1945-1946 zamek pełnił funkcje szpitala wojskowego, a po wojnie stał się rusznikarnią. W 1965 roku rozpoczęto prace renowacyjne mające na celu odbudowę zamku. W 1972 roku zamek oraz jego sąsiedztwo, w tym park i umocnienia, zostały wpisane do rejestru zabytków Sanoka. Zamek otrzymał wpis A-627 z 27 listopada 1952, a przyległe umocnienia A-1198 z 21 listopada 2013. Do gminnego rejestru zabytków miasta Sanoka wpisały się zarówno zamek, jak i studnia, które zyskały na znaczeniu.

U podnóża zamku, w końcu XX wieku, powstała budowla znana jako „mały zamek”. W latach 2000–2004 zrealizowano prace konserwatorskie, a wnętrza zamku przekształcono, aby dostosować je do potrzeb muzealnych. Wówczas uwidoczniono fundamenty tzw. Wieży Kazimierzowskiej. W lutym 2010 roku zainicjowano odbudowę południowego skrzydła zamku, które pierwotnie zbudowano w czasach austriackich, a które uległo zniszczeniu w 1915 roku. Dalsze prace polegały na rozbiórce pozostałości z lat wojny. Projekt rewitalizacji wzgórza zamkowego, finansowany z funduszy unijnych, zakładał odbudowanie wieży oraz południowego skrzydła zamku w celach wystawienniczych galerii im. Zdzisława Beksińskiego, a całkowity koszt przedsięwzięcia wyniósł ponad 5 mln zł. Jednak jakość materiałów wykorzystanych do odbudowy dostała niższą ocenę, co skutkowało ogólną krytyką, zwłaszcza przez braki widokowej wieży, wpływającej negatywnie na estetykę zespołu zamkowego.

Wykopaliska archeologiczne

• w latach 1942–1943 wykopaliska archeologiczne prowadziła Iryna Dobrianska,
• w latach 1961–1963 badania prowadził Antoni Kunysz oraz Adam Vetulani na cmentarzysku przy kaplicy zamkowej,
• w latach 1977–1978 wykopaliska prowadził M. Sydoruk,
• w latach 1981–1984 wykopaliska prowadziła M. Zielińska, a badania architektoniczne wykonywał J. T. Frazik; konsultacje były prowadzone przez prof. dr Kazimierza Żurowskiego,
• w latach 1997–2012 badania prowadzone przez M. Zielińska-Durda, Piotr Kotowicz, Marcin Glinianowicz i Anna Orłowska–Synus; konsultacje specjalistyczne prowadził prof. dr hab. Zbigniew Pianowski.
• w miejscu dziedzińca zamku, w latach 1940–1941, umiejscowiono dwa niemieckie schrony, stanowiące część „Pozycji Granicznej Galicja”, które były w użyciu do momentu ataku Niemiec na Związek Radziecki.

---

Oceń: Zamek Królewski w Sanoku

---