Antoni Żubryd

---

Życiorys

Antoni Żubryd przyszedł na świat 4 września 1918 roku w Sanoku, w czasach końca I wojny światowej. Był dzieckiem urodzonym poza małżeństwem, jego matką była Anna Wołoszyn, córka rolnika z Tyrawy Wołoskiej, Feliksa. Kiedy miał osiem lat, został adoptowany przez swoją ciotkę, Paulinę, oraz jej męża, Michała Żubryda, który pochodził ze Stróży Wielkich. Razem z przybranymi rodzicami mieszkał w lokalu służbowym w Państwowym Gimnazjum im. Królowej Zofii w Sanoku, gdzie Michał Żubryd pracował jako woźny, a jego żona sprzedawała pieczywo. Ich dom znajdował się przy ulicy Królewskiej 16.

W Sanoku Antoni uczęszczał do Szkoły Męskiej nr 2 im. Króla Władysława Jagiełły i, po pewnym czasie, do wieczorowej szkoły publicznej. W 1933 roku, uchwałą miejscowego magistratu, został przyjęty do gminy Sanok. W tym samym roku rozpoczął naukę w Szkole Podoficerów Piechoty dla Małoletnich Nr 2 w Śremie, którą ukończył w 1936 roku. Otrzymał wtedy przydział wojskowy do 40. pułku piechoty „Dzieci Lwowskich”, stacjonującego we Lwowie, gdzie służył do 1939 roku już w stopniu sierżanta.

II wojna światowa

W momencie wybuchu II wojny światowej, w czasie września 1939 roku, Żubryd brał udział w obronie Warszawy. 8 września jego pułk odpierał atak 4 Dywizji Pancernej na Woli. Podczas walk awansował na sierżanta i został odznaczony Krzyżem Walecznych. Po kapitulacji został wzięty do niewoli przez Niemców i trafił do obozu w Żyrardowie, lecz udało mu się uciec i wrócił do Sanoka. Tam zaangażował się w działalność konspiracyjną, prowadząc szkolenia w Związku Walki Zbrojnej jako zawodowy podoficer.

Jednocześnie podejmował się drobnego handlu i przemytem artykułów żywnościowych między granicą niemiecką a sowiecką, która w Sanoku biegła wzdłuż rzeki San. W kwietniu 1940 roku został skierowany na roboty przymusowe do Niemiec, ale udało mu się zbiec. Po ucieczce przez kilka tygodni ukrywał się u przyjaciół pod Sanokiem, po czym powrócił do miasta. Wkrótce nawiązał kontakt z osobą, która okazała się współpracownikiem NKWD. Na jego zlecenie zajmował się sporządzaniem powiększonych planów Sanoka. Zatrzymany przez NKWD w okolicach Olchowca, grożąc mu więzieniem, rozpoczął współpracę, oferując przekazywanie informacji o umocnieniach granicznych tworzonych po stronie niemieckiej. W tym czasie jego wiedza na temat terenów i materiałów budowlanych okazała się nieoceniona.

W nocy z 13 na 14 grudnia 1940 roku Żubryd z członkami swojej grupy, używając podrobionego klucza, wyniósł z Okręgowego Komisariatu Celnego w Sanoku ważne dokumenty, w tym listy pracowników punktów granicznych, które dostarczył Sowietom. Obawiając się aresztowania przez Gestapo, Żubryd wraz z żoną, Janiną, postanowił szukać ochrony. W lutym 1941 roku jednak nie uwierzono w jego intencje i oboje zostali aresztowani. Otrzymali wolność po ataku Niemiec na ZSRR, powracając do Sanoka, gdzie 5 listopada 1941 roku Żubryd został aresztowany przez Niemców i osadzony w areszcie.

Działania zbrojne w podziemiu antykomunistycznym

Po zakończeniu śledztwa, podczas którego Żubryd przebywał w różnych więzieniach, w tym w Tarnowie i Krakowie, 6 września 1943 roku skazano go na karę śmierci za zdradę tajemnic państwowych. Podczas transportu na miejsce egzekucji w Przegorzale, Żubryd, działając z innymi skazanymi, zdołał się uwolnić i ukrył się w lasach.

Do 1944 roku Antoni Żubryd przebywał w różnych miejscach, a następnie doprowadził do formowania oddziału partyzanckiego, walczącego z władzą komunistyczną. 8 czerwca 1945 roku, opuścił PUBP w Sanoku, wyprowadzając dwóch aresztantów. Po tym incydencie zaplanował zamach na szefa tego urzędów, co miało miejsce 15 czerwca 1945 roku, przy wejściu do budynku siedziby Powiatowego Urzędu Bezpieczeństwa Publicznego w Sanoku.

SBO NSZ „Zuch”

Wkrótce po tych wydarzeniach, Żubryd sformował Samodzielny Batalion Operacyjny NSZ, znany jako „Zuch”, w skład którego weszli byli partyzanci AK oraz dezerterzy z różnych formacji. Oddział działał na terenie powiatów: leskiego, sanockiego oraz brzozowskiego, przeprowadzając wiele akcji zbrojnych. Ich celem była obrona społeczności polskiej oraz walka z UPA. Oddział Żubryda brał udział w bezpośrednich starciach, co doprowadziło do wielu strat wśród wrogów, ale także i własnych członków.

Ostatecznie, działalność oddziału zakończyła się w wyniku działań sił komunistycznych, które skutecznie zlikwidowały zbrojne struktury Żubryda. Choć Żubryd z małżonką planował ucieczkę do Austrii, zostali zdradzeni przez własnego towarzysza broni, Jerzego Vaulina, który w tragicznych okolicznościach zabił Antoniego oraz Janinę. Ich ciała zostały przewiezione do zamku w Rzeszowie, a żaden ślad po nich nie został odnaleziony. Do dziś pozostają niezatarte w pamięci jako symbol oporu w trudnych czasach.

Postępowania prawne i śledztwa

W dniu 28 czerwca 1994 roku, Sąd Wojewódzki w Rzeszowie, w sprawie o sygnaturze akt II Ko 648/94, podjął decyzję o unieważnieniu wcześniejszych postanowień Wojskowej Prokuratury Rejonowej z 12 grudnia 1946. Niniejsze kroki miały na celu umorzenie postępowania dotyczącego okoliczności śmierci Antoniego Żubryda, oraz jego rehabilitację. Sąd uznał Antoniego Żubryda za bohatera, który walczył o niepodległość państwa polskiego. Wniosek w tej ważnej sprawie złożył Związek Więźniów Politycznych Okresu Stalinowskiego, w odpowiedzi na starania jego byłych podkomendnych, w tym ppor. Mieczysława Kocyłowskiego.

Na przełomie lat 90. XX wieku, eksperci w dziedzinie kryminalistyki, analizując zdjęcia zwłok Antoniego i Janiny Żubrydów, ustalili, że ofiary zostały zastrzelone z zaskoczenia, co podkreśla dramatyczny charakter tych wydarzeń. W trakcie prowadzonego śledztwa Jerzy Vaulin przyznał się do zamordowania Antoniego oraz Janiny Żubrydów, przedstawiając swój własny przebieg wydarzeń. Ostatecznie Vaulin został oskarżony przez Prokuratora Rejonowego w Brzozowie o popełnienie zabójstwa, a proces w tej sprawie toczył się przed Sądem Okręgowym w Krośnie od 18 listopada 1999, przy czym wcześniej dwukrotnie odraczano postępowanie.

Po trzech latach morderczego procesu Sąd Okręgowy w Krośnie zdecydował o umorzeniu sprawy przeciwko Jerzemu Vaulinowi z powodu przedawnienia. Sąd stwierdził, że oskarżyciel, którym była prokurator Aurelia Skiba, nie zdołał dostarczyć wystarczających dowodów na to, że Vaulin działał na zlecenie Urzędu Bezpieczeństwa. W swoich wyjaśnieniach Vaulin twierdził, że zabił małżeństwo Żubrydów w obronie własnej.

W 2012 roku, pion śledczy Instytutu Pamięci Narodowej postanowił zająć się sprawą umorzenia tego tragicznego zabójstwa Antoniego Żubryda oraz jego żony, co ponownie przywróciło temat ich śmierci do publicznej dyskusji.

Życie prywatne

28 października 1940 roku Antoni Żubryd zawarł związek małżeński z Janiną Praczyńską w Parafii Przemienienia Pańskiego w Sanoku. Ich syn, Janusz, przyszedł na świat 22 października 1941 roku i doświadczył tragicznych okoliczności związanych z działalnością swojego ojca. Janusz był dwukrotnie aresztowany, a wśród osób zatrzymanych znalazła się także babka Praczyńska. Drugie aresztowanie miało miejsce w kwietniu 1946 roku.

Po śmierci państwa Żubrydów, ich syn, po przeszło sześciu miesiącach przymusowego osadzenia w areszcie na zamku w Rzeszowie, został zwolniony na początku listopada 1946 roku. Z ujawnionych później dokumentów wynika, że jako zaledwie pięcioletnie dziecko został oskarżony o „współdziałanie z bandą Żubryda” i w konsekwencji otrzymał status kombatanta. Historycy z kolei określili go mianem „najmłodszego więźnia politycznego PRL”.

Janusz Żubryd był wychowywany przez siostrę Janiny Żubryd, Stefanię. To właśnie ona zaadoptowała go i nadała mu nazwisko po swoim mężu – Niemiec. W ostatnich latach Janusz Żubryd stał się ważnym uczestnikiem różnorodnych spotkań oraz prelekcji organizowanych przez terenowe oddziały Instytutu Pamięci Narodowej, a także jednym z inicjatorów upamiętniania żołnierzy Samodzielnego Batalionu Operacyjnego NSZ „Zuch”.

Odniesienia i opinie

Warto przyjrzeć się artykułowi zamieszczonemu w tygodniku „Żołnierz Polski”, który ukazał się w numerze 21, datowanym na 7–13 czerwca 1946 roku. W kontekście działań mających na celu walkę z podziemiem niepodległościowym, odnosi się on do osoby Antoniego Żubryda, który był opisywany jako przywódca bandy NSZ oraz WiN. Redakcja wskazuje, że była to postać znana mieszkańcom Sanoka z czasów okupacji, gdzie rzekomo współpracował z niemiecką policją, a wówczas posiadał ranga „kapitana”.

Wspomnienia z 1946 roku, spisane przez ppor. Jana Łożańskiego, który był kurierem Polskich Sił Zbrojnych, potwierdzają niebezpieczną atmosferę dla byłych żołnierzy Armii Krajowej w Polsce. Po powrocie z Krakowa do Zarszyna, zauważył, że samego dnia miał miejsce incydent, w którym milicja pościgowa ścigała „słynnego Żubryda”.

W artykule opublikowanym przez „Trybunę Robotniczą” z 18 sierpnia 1946 roku opisano, że różne organizacje takie jak WiN, NSZ oraz PAS nawiązały niepokojące sojusze z banderowcami. Dziennik relacjonuje także zdarzenie, w którym Żubryd miał rzekomo zakłócić linię telefoniczną we wsi Pobiedno, co uniemożliwiało mieszkańcom wezwanie pomocy podczas ataku bandy banderowskiej.

Dalsze relacje z 30 października 1946 roku, podane przez „Dziennik Rzeszowski”, informują o śmierci Żubryda. Według doniesień, w ostatnich chwilach jego oddziału, Antoni miał stosować przemoc i brutalność wobec swoich ludzi, co rzekomo doprowadziło do buntu przeciwko niemu oraz do tragicznego końca jego i Janiny Żubrydów.

Likwidację grupy jawi się jako działanie Korpusu Bezpieczeństwa Wewnętrznego. W okresie PRL Żubryd był przedstawiany jako „bandyta” i „sadysta”, obarczany odpowiedzialnością za liczne przestępstwa, co kreowało wizerunek antybohatera. W powieści „Łuny w Bieszczadach” oraz jej ekranizacji „Ogniomistrz Kaleń”, postać Antoniego uzyskała negatywne odbicie, co jeszcze bardziej utrwalało jego złą reputację. W tej roli wystąpił Janusz Kłosiński.

Pisarz Kalman Segal w swojej powieści „Nad dziwną rzeką Sambation” zdiagnozował problem bandytyzmu, wskazując, że polscy i ukraińscy ekstremiści tworzyli wspólne oddziały, które brutalnie likwidowały zwolenników władzy ludowej oraz niewinnych obywateli.

W 1966 roku doszło do publikacji podzielonej na części książki „Kształtowanie się władzy ludowej na Rzeszowszczyźnie”, w której przytoczono zbrodnie przypisywane oddziałowi Żubryda. Opisano w niej bestialskie działania tej grupy, które miały prowadzić do zamachów na funkcjonariuszy Milicji i żołnierzy Wojska Polskiego.

Również w 1966 roku na łamach „Ze wspomnień działaczy” opublikowane zostały wspomnienia Józefa Pelca o walce z bandytyzmem. Pelc, pełniąc funkcję kierownika grupy do walki z bandytyzmem w Sanoku, scharakteryzował nadzwyczajność oddziału Żubryda i znęcanie się nad przeciwnikami. Przypisując współprace Żubryda z różnymi grupami, podkreślił ich brutalne metody działania.

W „Roczniku Sanockim” z 1967 roku Mieczysław Przystasz donosi, że Żubryd organizował grupy wojskowe na wsi i wydawał rozkazy przestępcze, tym samym mając istotny wpływ na lokalną społeczność oraz na politykę powiatu.

Obok dworca kolejowego Dąbrówka w Sanoku postawiono pomnik upamiętniający funkcjonariuszy UB, którzy zostali zamordowani przez bandę Żubryda. To miejsce powstało na skutek działań administracyjnych w 1974 roku, zaprojektowane przez Barbarę Bandurka.

W prasie rzeszowskiej wydano m.in. artykuł „Bestialskie morderstwo bandy Żubryda”, który po raz kolejny ukazał brutalność jego działalności. Lata późniejsze przyniosły krytyczną analizę poczynań Antoniego Żubryda przeprowadzoną przez Artura Batę i Benedykta Gajewskiego w cyklu artykułów w prasie.

W kolejnych publikacjach, w tym w „Bieszczady w ogniu” z 1987 roku, wskazano na działania Żubryda, który zorganizował poważny oddział terrorystyczny. Autorzy pomiędzy innymi zarzucali mu bliskie kontakty z Ukraińską Powstańczą Armią.

Relacje Kazimierza Rzeszutki i nauczyciela Józefa Stachowicza kończą się na przedstawieniu Żubryda jako zagrożenia dla mieszkańców regionu i opisywaniu jego grupy jako brutalnej, rabunkowej struktury.

W 1997 roku powstała inicjatywa utworzenia Instytutu Pamięci Żołnierzy Oddziału Żubryda, na co zareagował Jerzy Tarnawski, natomiast krytykowali ją byli oficerowie konspiracji. Krytyka i kontrowersje wokół Antoniego Żubryda trwały przez dekady, z różnymi interpretacjami jego działalności, które przytaczali zarówno historycy jak i lokalni mieszkańcy.

Wiersze Janusza Szubera czy badania Adama Pobidyńskiego, obecne w literaturze, ukazują różnorodne opinie na temat tej kontrowersyjnej postaci, co dowodzi, że temat Antoniego Żubryda ciągle wzbudza emocje i jest przedmiotem badań. W 2013 roku Pobidyński przedstawił swoją pracę doktorską na Uniwersytecie Rzeszowskim, badając mity oraz fakty związane z Żubrydem.

Upamiętnienie

Warto przyjrzeć się wydarzeniom związanym z pamięcią o Antonim Żubrydzie, które miały miejsce w Polsce w ostatnich latach. Od 11 kwietnia do 14 maja 1995 roku w Muzeum Historycznym w Sanoku miała miejsce wyjątkowa wystawa zatytułowana „Polityczni 1944–1956”, poświęcona żołnierzom Samodzielnego Batalionu Operacyjnego Narodowych Sił Zbrojnych „Zuch”. Wydarzenie to zorganizował Andrzej Romaniak, dając możliwość głębszego zrozumienia historii tych bohaterskich żołnierzy.

W dniu 24 października 1998 roku odbyła się ceremoniał odsłonięcia krzyża pamiątkowego, który został ustawiony w miejscu mordu Janiny i Antoniego Żubrydów. Do wydarzenia doszło w pobliżu wsi Malinówka, gdzie też wzniesiono symboliczny nagrobek małżeństwa Żubrydów. Inicjatorem tej ważnej dla społeczności lokalnej chwili był Henryk Kozik, działający wówczas jako przewodniczący Rady Powiatu Brzozowskiego.

Na początku października 2010 roku, zorganizowano I Rajd Pieszy Szlakami Żołnierzy Wyklętych mjr. Antoniego Żubryda „Zucha”. Trasa rajdu prowadziła przez Korczynę i była efektem współpracy Stowarzyszenia Pamięci SBO NSZ „Zuch” oraz Gminy Korczyna. W programie znalazła się również inscenizacja pod tytułem „Żubryd schodzi z gór”. Ponadto, w kolejnych latach odbyły się kolejne rajdy, w tym II Rajd w 2011, który odbył się w dniach 14–16 października, oraz III Rajd w 2012, podczas którego odsłonięto płytę nagrobną w miejscu zabójstwa Antoniego i Janiny Żubryd.

Patronat nad ostatnim wspomnianym rajdem objęły znane osobistości, w tym Janusz Niemiec, syn mjr. Żubryda, oraz Zbigniew Kuraś, syn mjr. Józefa Kurasia „Ognia”, a także inne znaczące osoby, które przyczyniły się do upamiętnienia tej tragicznej karty historii.

W dniach 27–29 września 2013 roku Związek Strzelecki Rzeczypospolitej zrealizował IV Pieszy Rajd, który przeszedł trasą Sanok – Grabówka – Brzozów – Malinówka. Kulminacyjnym punktem rajdu było zakończenie w kościele Przemienienia Pańskiego w Brzozowie. Uczestnicy rajdu mieli zaszczyt uhonorować żołnierzy NSZ, a także wręczyć medale wyróżniającym się osobom, takim jak Janusz Niemiec czy Andrzej Romaniak.

4 czerwca 2014 roku w Sanoku zainstalowano tablicę upamiętniającą trzech żołnierzy NSZ, którzy stracili życie w 1946 roku. Tablica znajduje się na fasadzie budynku przy ulicy Rynek 20, w pobliżu kościoła Franciszkanów w Sanoku i została odsłonięta przez syna Antoniego Żubryda.

W okresie od 24 do 26 października 2014 roku Związek Strzelecki zorganizował V Rajd Śladami Żołnierzy Wyklętych im. Antoniego Żubryda, który wiódł przez Malinówkę i Zagórz. Ceremonia była zwieńczona mszą w kościele w Starym Zagórzu, a także odsłonięciem tablicy upamiętniającej pięciu żołnierzy, takich jak Michał Oleksiak i Władysław Skwarc.

W dniach 22–23 października 2016 roku w Sanoku oraz Malinówce odbyły się uroczystości upamiętniające 70. rocznicę śmierci mjr. Antoniego Żubryda. Były one niezwykle ważnym momentem dla jego rodziny oraz społeczności, której wartości heroizmu i niezłomności są niezwykle istotne.

Na zakończenie, pod koniec 2018 roku ryngraf Antoniego Żubryda, wcześniej przechowywany przez Jana Czernego, znalazł nowe miejsce w Prywatnym Muzeum Podkarpackich Pól Bitewnych w Krośnie, a w 2022 roku Narodowy Bank Polski wydał srebrną monetę kolekcjonerską na jego cześć, co wydatnie podkreśla jego znaczenie w polskiej historii.

Ostatnim, bardzo znaczącym wydarzeniem, było odsłonięcie 1 marca 2023 roku pomnika poświęconego Antoniemu Żubrydowi w Głogowie, w ramach projektu „Alei Pamięci”, gdzie stanął obok 15 innych pomników żołnierzy podziemia antykomunistycznego.

Filmografia

W 1999 roku na ekranach kin zagościł film dokumentalny pt. List do syna, który był dziełem reżyserki Iwony Bartólewskiej. Fabuła tego dzieła opierała się na liście, który został przekazany Jerzemu Vaulinowi przez Janusza Niemca. Niestety, emisja filmu w Telewizji Polskiej została wstrzymana na wniosek Vaulina, który skierował pismo do TVP. W swoim liście twierdził, że produkcja jest naznaczona wadą prawną, ponieważ reżyserka nie uiściła mu honorarium autorskiego za wykorzystanie w filmie „utworu literackiego”, który Vaulin zidentyfikował jako swój list do syna zamordowanych Żubrydów. Film został wydany na płycie DVD, która dołączona została do numeru 5/2017 periodyku „Biuletyn IPN”.

W 2016 roku Telewizja Trwam zaprezentowała reportaż pod tytułem Historia Antoniego Żubryda, w którym wzięli udział Janusz Niemiec oraz znani historycy: Andrzej Romaniak i Krzysztof Kaczmarski. Reportaż dostarcza wielu istotnych informacji o życiu i działalności Antoniego Żubryda, rzucając światło na zapomniane fragmenty historii regionu.

Dodatkowo, historia Antoniego Żubryda została przedstawiona w odcinku pt. W obronie Podkarpacia, emitowanym w audycji Było, nie minęło, na antenie TVP Historia. W tej produkcji wystąpili m.in. Lesław Wilk z Prywatnego Muzeum Podkarpackich Pól Bitewnych w Krośnie, który zaprezentował ryngraf Antoniego Żubryda, oraz żyjący żołnierz kpt. Żubryda, Kazimierz Paulo. Te różnorodne materiały przyczyniają się do lepszego zrozumienia postaci Antoniego Żubryda oraz jego roli w kontekście historycznym.

---

Oceń: Antoni Żubryd

---