Janina Żubryd

---

Życiorys

Janina Żubryd, znana również jako Janina Kazimiera Praczyńska, przyszła na świat 20 lutego 1921 roku w Sanoku. Była córką Jana, inżyniera leśnika i urzędnika w sanockiej fabryce wagonów, oraz Stanisławy z domu Sieczkowskiej. Janina dorastała w rodzinie złożonej z pięciu sióstr, w tym czterech o imionach: Stefania, Jadwiga i Maria bliźniaczki oraz Krystyna.

W okresie II wojny światowej pracowała w nadleśnictwie w Sanoku. 28 października 1940 roku zawarła związek małżeński z Antonim Żubrydem w parafii Przemienienia Pańskiego w Sanoku. Powiązania z Antonim były skomplikowane, gdyż Janina miała być pomocna w jego pracy informatora NKWD, dzięki swojej wiedzy na temat transportu drewna, które wykorzystywano do budowy umocnień przez Niemców nad rzeką San. 22 października 1941 roku przyszło na świat ich jedyne dziecko, syn Janusz.

Po ataku Niemiec na ZSRR w dniu 22 czerwca 1941 roku, życie Janiny i Antoniego uległo drastycznej zmianie. Zostali aresztowani przez Niemców 5 listopada 1941 roku. Zaledwie dwa lata później, 6 września 1943 roku, Janina otrzymała wyrok dożywocia za zdradę tajemnic państwowych, podczas gdy jej mąż został skazany na karę śmierci. Po zainicjowaniu działalności antykomunistycznej przez Antoniego, Janina również została aresztowana przez UB.

Po opuszczeniu aresztu Janina skupiła się na dalszej walce i działaniach partyzanckich u boku swojego męża w Samodzielnym Batalionie Operacyjnym NSZ „Zuch”. Historia ich życia nabrała dramatyzmu w wyniku wydarzeń, które miały miejsce 8 czerwca 1945 roku, gdy Antoni Żubryd samowolnie opuścił budowlę siedziby Powiatowego Urzędu Bezpieczeństwa Publicznego w Sanoku. Tego samego dnia, w odpowiedzi na jego czyn, funkcjonariusze UB aresztowali zarówno Janinę, jak i ich czteroletniego syna Janusza oraz teściową, Stanisławę Praczyńską, w sanockiej kamienicy przy ulicy Jana III Sobieskiego.

W późniejszych wydarzeniach to właśnie partyzanci podjęli działania mające na celu uwolnienie Janusza i Stanisławy, grożąc rozstrzelaniem aresztantów, jeśli nie nastąpi ich zwolnienie, co wzbudzało ogromne napięcie w całym regionie.

Janina Żubryd, według analizy jej działalności, była osobą niezwykle utalentowaną w posługiwaniu się bronią, a także stała się inspiratorką wielu odważnych akcji partyzanckich. W zimie 1945/1946 roku oddział „Zuch” uległ rozwiązaniu, a Żubrydowie znaleźli schronienie w Bytomiu, gdzie zaprzyjaźnili się z miejscowymi, w tym z oficerem ZWZ-AK, Mieczysławem Granatowskim.

Okoliczności śmierci

Wieczorem 24 października 1946 roku, rodzina Żubrydów dotarła do Malinówki. Towarzyszył im Jerzy Vaulin vel Mar, znany z brawurowych akcji jako były żołnierz Armii Krajowej, który zasłynął w walkach z Niemcami. Warto zaznaczyć, że kilka miesięcy wcześniej Vaulin został zwerbowany przez Urząd Bezpieczeństwa jako tajny współpracownik o pseudonimie „Mewa” i wysłany do oddziału Żubryda.

Żubryd, pozostawiając za sobą swoją żonę, wybrał się wraz z Vaulinem, aby sprawdzić dalszy przebieg ich trasy. Niestety, gdy obaj mężczyźni weszli do lasu, Vaulin wykorzystał nadarzającą się okazję, wyjął z kabury swój pistolet browning kal. 7,65 mm i strzałem w tył głowy zabił Antoniego Żubryda. Tuż po tym, podstępem zwabił w to samo miejsce Janinę Żubryd, która była w ósmym miesiącu ciąży, i również ją zastrzelił na miejscu.

Gajowy z Malinówki, imieniem Gerlach, który był obecny z Żubrydami przed ich tragiczną śmiercią, odkrył ich ciała. Po tym, jak je znalazł, przewiózł je w okolicę miejscowego sklepu, co miało ograniczyć wzbudzanie podejrzeń.

Następnego dnia, funkcjonariusze UB zabrali ciała małżeństwa Żubrydów i przewieźli je do więzienia na zamku w Rzeszowie. Ich syn, Janusz, osadzony tam od kwietnia 1946 roku, został zwolniony na początku listopada 1946. Niestety, szczątki Antoniego i Janiny Żubrydów pozostały zaginione i nigdy nie zostały odnalezione.

Spośród wszystkich osób zaangażowanych w tę zbrodnię, Władysław Pożoga, oficer UB i mocodawca Vaulina, w późniejszych latach przedstawiał morderstwo małżeństwa Żubrydów jako jedno z osiągnięć operacyjnych, co wskazuje na brutalny sposób traktowania ludzi w tamtych czasach.

Postępowania prawne i śledztwa

W dniu 28 czerwca 1994 roku Sąd Wojewódzki w Rzeszowie podjął decyzję o unieważnieniu postanowień Wojskowej Prokuratury Rejonowej, które miały miejsce 12 grudnia 1946 roku, a dotyczyły umorzenia postępowania związane ze śmiercią Antoniego Żubryda. W przeprowadzonym śledztwie, Jerzy Vaulin przyznał się do zbrodni, której dokonano na Antonim i jego żonie Janinie Żubryd.

Pod koniec lat 90. ubiegłego wieku, specjaliści z zakresu kryminalistyki na bazie analizy zdjęć zwłok Antoniego oraz Janiny Żubrydów ustalili, że oboje zostali zastrzeloni znienacka, z kierunku od tyłu. W kontekście śledztwa, Jerzy Vaulin podzielił się swoją wersją przebiegu tych tragicznych wydarzeń.

Po procesie, który trwał przez trzy lata od 1999 roku, Sąd Okręgowy w Krośnie podjął decyzję o umorzeniu postępowania przeciwko Jerzemu Vaulinowi, argumentując to przedawnieniem sprawy o zabójstwo małżeństwa Żubrydów.

W roku 2012 pion śledczy Instytutu Pamięci Narodowej zajął się sprawą umorzenia dotyczącego mordu na majorze Narodowych Sił Zbrojnych, Antonim Żubrydzie oraz jego małżonce. Sprawa ta była powiązana z postępowaniem przeciwko innemu funkcjonariuszowi, Jerzemu R., który został oskarżony o zabójstwo byłego żołnierza AK, Władysława Urbanka, w Odrzykoniu w 1946 roku. Według mec. Rajakowskiego, reprezentującego rodzinę Urbanka, to zeznania Jerzego R. przyczyniły się do uwolnienia kilka lat temu Jerzego Vaulina od zarzutu zbrodni na małżeństwie Żubrydów. R. potwierdził wersję Vaulina, według której zgłosił się do Urzędu Bezpieczeństwa już po dokonaniu zabójstwa Żubryda, tłumacząc swoje czyny jako akt samoobrony, ponieważ Żubryd podejrzewał, że jego ludzie są inwigilowani przez UB i miał zamiar ich eliminować.

Jerzy Vaulin, aż do ostatnich miesięcy swojego życia, pozostawał wierny swojemu oświadczeniu o odpowiedzialności za zabójstwo Antoniego i Janiny Żubrydów.

Rodzina

28 października 1940 roku Janina Praczyńska wstąpiła w związek małżeński z Antonim Żubrydem w parafii Przemienienia Pańskiego w Sanoku. Ich syn Janusz, który przyszedł na świat 22 października 1941 roku, dwukrotnie doświadczył aresztowania. Pierwsze miało miejsce, gdy wraz ze swoją babką Praczyńską, został zatrzymany z powodu działalności zbrojnej swojego ojca, a jego drugo aresztowanie miało miejsce w kwietniu 1946 roku.

Wkrótce po śmierci rodziców Janusza, po ponad sześciu miesiącach przymusowego przetrzymywania na zamku w Rzeszowie, w listopadzie 1946 roku odzyskał wolność. Z dokumentów opublikowanych po latach wynika, że jako niespełna pięcioletnie dziecko został oskarżony o „współdziałanie z bandą Żubryda”, co w efekcie przyczyniło się do nadania mu statusu kombatanta. Historycy określili go jako „najmłodszego więźnia politycznego PRL”.

Później Janusza wychowywała siostra Janiny Żubryd, Stefania, która zdecydowała się na adopcję chłopca, nadając mu nazwisko po swoim mężu, Niemiec. W ostatnich latach Janusz Żubryd stał się aktywnym uczestnikiem spotkań oraz prelekcji organizowanych przez oddziały terenowe Instytutu Pamięci Narodowej. Jest również jednym z pomysłodawców upamiętnienia żołnierzy Samodzielnego Batalionu Operacyjnego NSZ „Zuch”.

Upamiętnienie

W dniu 24 października 1998 roku miała miejsce wyjątkowa ceremonia odsłonięcia krzyża pamiątkowego, która miała na celu upamiętnienie tragicznej śmierci Janiny i Antoniego Żubryda w rejonie wsi Malinówka. W tym symbolicznym miejscu powstał nagrobek, który został ufundowany przez Henryka Kozika, przewodniczącego Rady Powiatu Brzozowskiego.

W dniach 1-3 października 2010 roku zorganizowano po raz pierwszy Rajd Pieszy Szlakami Żołnierzy Wyklętych mjr. Antoniego Żubryda „Zucha”. Rajd był wspólną inicjatywą Stowarzyszenia Pamięci SBO NSZ „Zuch” oraz Gminy Korczyna, mając na celu oddanie hołdu pamięci bohaterów.

Następnie, w dniach 14-16 października 2011 roku, odbył się drugi Rajd Pieszy, który również miał na celu upamiętnienie Żołnierzy Wyklętych. W jego ramach zorganizowano uroczysty apel poległych na Rynku w Sanoku.

Kolejna edycja, III Rajd Pieszy Szlakami Żołnierzy Wyklętych, miała miejsce w dniach 26-28 października 2012 roku. Kluczowym wydarzeniem tej edycji było odsłonięcie płyty nagrobnej w miejscu, gdzie doszło do mordu małżeństwa Żubrydów. Patronat nad rajdem objęli znamienici goście, w tym Janusz Niemiec, syn mjr. Żubryda „Zucha”, Zbigniew Kuraś, syn mjr. Józefa Kurasia „Ognia”, Starostwo Powiatowe w Brzozowie, Zuzanna Kurtyka, prezes Stowarzyszenia Katyń 2010, oraz ppłk Kazimierz Paulo „Skała”, dowódca kompanii zgrupowania „Ognia”.

W dniach 27-29 września 2013 roku, Związek Strzelecki Rzeczypospolitej zorganizował IV Pieszy Rajd Szlakami Żołnierzy Wyklętych mjr. Antoniego Żubryda. Trasa rajdu prowadziła przez Sanok, Grabówkę, Brzozów i Malinówkę, z finałem w kościele Przemienienia Pańskiego w Brzozowie. Podczas wydarzenia, w trakcie wręczenia odznaczeń 70-lecia NSZ przyznanych przez Związek Żołnierzy Narodowych Sił Zbrojnych, wyróżnienia otrzymali Janusz Niemiec, syn mjr. Żubryda „Zucha”, historycy Jerzy Tarnawski oraz Andrzej Romaniak.

Natomiast w dniach 22-23 października 2016 roku, Sanok i Malinówka stały się miejscem uroczystości upamiętniających 70. rocznicę śmierci Antoniego i Janiny Żubrydów. W ramach obchodów, pierwszego dnia wspomniane było również wydarzenie związane z 70. urodzinami ich syna, Janusza Niemca.

Filmografia

Filmografia Janiny Żubryd obejmuje interesujący dokument zatytułowany „List do syna”, który miał premierę w 1999 roku. Produkcja została wyreżyserowana przez Iwonę Bartólewską i opierała się na liście przekazanym przez Jerzego Vaulina Januszowi Niemcowi. Fabuła tego dokumentu jest głęboko osadzona w emocjonalnym kontekście, związanym z losem rodziny Żubrydów.

Jednakże, pokazanie filmu w Telewizji Polskiej napotkało znaczne trudności, gdyż Jerzy Vaulin zdecydował się zablokować emitowanie tytułu. W wyniku tego napisał list do TVP, w którym zarzucił produkcji istotne naruszenie praw autorskich. Twierdził, że reżyserka nie uiściła mu honorarium za użycie jego „utworu literackiego”, który uznał za swój list do syna zamordowanych Żubrydów.

---

Oceń: Janina Żubryd

---