Stefan Stefański (muzealnik)

---

Życiorys

Stefan Zbigniew Stefański przyszedł na świat 12 lipca 1914 roku w Sanoku, będąc synem Michała (1877–1928) oraz Seweryny, z domu Sikorskiej (1894–1971). Rodzina jego ojca miała korzenie w Gręboszowie, podczas gdy matka pochodziła z Nowosiółek Gościnnych. Warto zaznaczyć, iż był on przedstawicielem trzeciego pokolenia Stefańskich osiedlonych w Sanoku. Stefan miał czworo rodzeństwa, w tym braci: Tadeusza Jana (1916-1985), Mariana (1919–1977) oraz siostrę Janinę (1922-1916), która przez wiele lat była pracownikiem biblioteki w Sanoku. Jego rodzina należała do kupieckiej, prowadzili bowiem sklep z galanterią męską, który mieścił się w budynku „Ramerówki”. W okresie schyłkowym zaboru austriackiego, ten sklep był jednym z nielicznych w mieście, który należał do Polaków. W czasie II wojny światowej, prowadzili działalność handlową w branży spożywczej, oferując różne artykuły kolonialne.

Do 1937 roku rodzina Stefańskich mieszkała w kamienicy przy ulicy Henryka Sienkiewicza 2, a Stefan wychowywał się w towarzystwie dzieci żydowskich. Po ukończeniu szkoły podstawowej w Sanoku, kontynuował naukę w Państwowym Gimnazjum im. Królowej Zofii, gdzie 20 czerwca 1933 roku pomyślnie zdał egzamin dojrzałości. W klasie tej kształcili się również tacy uczniowie jak Zygmunt Bezucha, Edward Czech, Mieczysław Przystasz oraz Mieczysław Suwała. W 1933 roku, uchwałą Rady Miejskiej w Sanoku, został uznany za mieszkańca gminy Sanok. W czasie nauki w gimnazjum, pod wpływem profesorów Jana Killara oraz Sebastiana Flizaka, zainteresował się zbieraniem dóbr materialnych kultury. Początkowo jego hobby skupiało się na gromadzeniu medali i monet, jednak po maturze, wraz z Adamem Fastnachtem i Aleksandrem Rybickim, zaczął tworzyć zbiory eksponatów. Eksponaty te zostały później udostępnione w Muzeum Ziemi Sanockiej, które powstało w 1934 roku i zlokalizowane było na Zamku Królewskim w Sanoku.

W latach 1934–1944 pełnił funkcję sekretarza muzeum, odpowiadając za ewidencję zbiorów numizmatycznych oraz prowadząc działalność przewodnicką. Poza tym, w okresie międzywojennym, razem z siostrą Janiną, zarządzał prywatną Biblioteką Mieszczańską. Stefan był również działaczem Stronnictwa Narodowego w Sanoku, angażując się w życie społeczności lokalnej.

Po ukończeniu edukacji w gimnazjum, bez powodzenia starał się o przyjęcie na medycynę, próbując dwukrotnie w Wojskowej Akademii Medycznej w Warszawie. Następnie przez rok kształcił się w seminarium duchownym, a potem rozpoczął studia prawnicze na Uniwersytecie Jana Kazimierza we Lwowie. Po przerwaniu tych studiów, spróbował swoich sił na Akademii Handlu Zagranicznego w tym samym mieście. W związku z wybuchem II wojny światowej w 1939 roku, przestał uczęszczać na zajęcia. Podjął wtedy próbę przedostania się do Rumunii, jednak w rejonie Sambora został zatrzymany przez Ukraińców; później udało mu się zbiec z więzienia. Po powrocie do Sanoka, spędził okres niemieckiej okupacji. W pewnym momencie znalazł się na liście 15 zakładników z Sanoka, sporządzonej przez Niemców 12 września 1939 roku.

Na przełomie 1939/1940, Stefan przetransportował zbiór książek z biblioteki sanockiego gimnazjum do muzeum, co ostatecznie uratowało go od zniszczenia przez Niemców. W 1940 roku, na zaproszenie malarza Leona Getza, został zatrudniony w Ukraińskim Muzeum Łemkiwszczyzna, które połączyło zbiory polskich dwunastu instytucji z II RP: Muzeum Ziemi Sanockiej oraz Muzeum Towarzystwa Łemkowskiego. Prowadził także własną wypożyczalnię książek pod nazwą „Leihbücherei Stefan Stefański” lub „Wypożyczalnia książek Stefan Stefański”, która mieściła się na późniejszym skwerze między ulicą Ignacego Daszyńskiego a ulicą Feliksa Gieli. Udało mu się również uratować część księgozbioru byłego 2 pułku Strzelców Podhalańskich, z którego 500 egzemplarzy później oddał do Centralnej Biblioteki Wojskowej.

W dniu 6 kwietnia 1942 roku zawarł związek małżeński z Reginą Martą Titz (ur. 1919, zm. 1989), która była córką Walentego i Agnieszki z domu Kaźmierczak. Para doczekała się dwojga dzieci – syna Zbigniewa i córki Romanę.

Jako muzealnik, Stefan był jednym z liderów muzealnictwa w Sanoku. Pracował nad inicjatywami gromadzenia i ratowania cennych dzieł sztuki z regionu, a także opracowywał zbiory i prowadził badania naukowe. Wydał wiele publikacji z zakresu historii i turystyki regionalnej. Po II wojnie światowej, zajmował się zabezpieczeniem muzealnych zbiorów, dążąc do ich ponownego otwarcia. Prowadził poszukiwania zaginionych eksponatów, które zostały wywiezione przez Niemców w czerwcu 1944 roku. Pracę w muzeum rozpoczął 14 października 1944 roku, gdy został mianowany pracownikiem Starostwa Powiatowego w Sanoku. Z czasem objął stanowisko kustosza (tytuł otrzymał w 1960 roku od Ministra Kultury i Sztuki) a następnie dyrektora muzeum, pozostał na tym stanowisku do 1968 roku.

27 marca 1947 roku, razem z burmistrzem Michałem Hipnerem, wiceburmistrzem Józefem Bubellą oraz innymi lokalnymi działaczami, witał generała Karola Świerczewskiego, gdy ten przybył z Krosna do kamienicy, która była siedzibą 8 Drezdeńskiej Dywizji Piechoty. W latach 1948-1949 szczególnie angażował się w ratowanie sakralnych zabytków sztuki, w tym ikon, które były gromadzone w opuszczonych cerkwiach na terenie województwa rzeszowskiego, co doprowadziło do powstania cennej kolekcji malarstwa ikonograficznego w Muzeum Historycznym w Sanoku. W 1963 roku pojechał do Francji, by sprowadzić zbiory malarskie, które należały do polskich artystów mieszkających w tym kraju, w tym Franciszka Prochaski. Na początku 1968 roku, stanął w obronie wniosku o zmianę nazwy placu św. Jana w Sanoku, zgodnie z propozycją Jana Bezuchy, kiedy to plac ten zmienił nazwę na imię Hanki Sawickiej. Pomimo głosów poparcia z jego strony i Mieczysława Przystasza, interwencja sekretarza Komitetu Powiatowego PZPR doprowadziła do wycofania uchwały, ustanawiając go w następstwie osobą odwołaną ze stanowiska w czerwcu 1968 roku.

1 lipca 1968 roku, po odwołaniu z muzeum, Stefan rozpoczął pracę w Muzeum Budownictwa Ludowego w Sanoku, gdzie pełnił obowiązki kierownika działu oświatowego, a później starszego kustosza. W tym czasie zajął się szkoleniem przewodników, a także pracą administracyjną w dworku Stupnickich. Pracował tam aż do 31 lipca 1979 roku, kiedy to przeszedł na emeryturę na własną prośbę.

Jak polityk, Stefan był jednym z założycieli lokalnego oddziału Stronnictwa Demokratycznego. Jako członek zarządu sanockiego oddziału, brał udział w pracach rady miejskiej Sanoka w latach 1945-1968. W latach 1950-1954 był członkiem komisji Oświaty i Kultury Miejskiej Rady Narodowej. Działał także jako kierownik Wydziału Kultury w starostwie powiatowym. Był inicjatorem obchodów 800-lecia miasta Sanoka, chociaż główne uroczystości zorganizowano dwa lata później. Pracował nad utworzeniem Pomnika Wdzięczności Żołnierzom Armii Czerwonej oraz upamiętnieniem 410. rocznicy śmierci Mikołaja Kopernika na gmachu II Liceum Ogólnokształcącego im. Marii Skłodowskiej-Curie. A także tablicy pamięci generała Karola Świerczewskiego oraz Kamienia 1000-lecia Państwa Polskiego. Do jego aktywności należy także bycie częścią Społecznego Komitetu Odbudowy pomnika Tadeusza Kościuszki, który zrealizowano w 1962 roku, oraz odbudowa Domu Żołnierza Polskiego, późniejsza siedziba Sanockiego Domu Kultury. Uczestniczył w Komitecie Odbudowy Warszawy oraz Lidze Przyjaciół Żołnierza.

W latach 1955-1956 współorganizował Muzeum Regionalne PTTK w Krośnie. Został również powołany na konsultanta do odbudowy Klasztoru Karmelitów Bosych w Zagórzu. Swoją działalność rozwijał także w Ognisku Muzycznym, współtworząc je jako jeden z założycieli. Ponadto działał w PTTK, gdzie pełnił rolę prezesa oddziału sanockiego oraz był współzałożycielem sanockiego oddziału PTTK, gdzie sprawował funkcję wiceprezesa w latach 81-85. Umożliwiał także zorganizowanie Koła Przewodników Bieszczadzkich i Terenowych PTTK w Sanoku, a jego działania obejmowały również gromadzenie zespołów ludowych, kursy przewodnickie oraz oprowadzanie wycieczek po Sanoku i rejonie Bieszczadów.

Stefan był aktywnym członkiem Komisji Opieki nad Zabytkami, która powstała przy PTTK w Sanoku. Był również założycielem powołanej w 1961 roku Grupy Bieszczadzkiej GOPR oraz członkiem Towarzystwa Rozwoju i Upiększania Miasta Sanoka, gdzie w czerwcu 1987 roku został przewodniczącym sądu koleżeńskiego. Jego pasją było również publikowanie przewodników po Sanoku i okolicach. Był członkiem Koła Miłośników Książki, które działało przy sanockiej bibliotece. Wydawał również czasopisma związane z tematyką turystyczną, takie jak „Bieszczady Nasze Góry” oraz publikował w „Sanockich Zapisach Numizmatycznych”.

Mimo wielu obowiązków, pozostawał także aktywnym numizmatykiem, a jego kolekcje obejmowały blisko 200 książek z zakresu historii sztuki. W swojej pasji gromadził różnorodne artefakty, od zegarów ludowych, przez wyroby dotyczące piwa, po ekslibrisy i medale. Uznawany był za znawcę Sanoka, znanego gawędziarza i swojego rodzaju „encyklopedię” lokalnej kultury. Jego zakończenie życia miało miejsce na ulicy Adama Mickiewicza 3 w Sanoku, gdzie zmarł 2 czerwca 1998 roku. Pochowany został w rodzinnym grobowcu na cmentarzu przy ul. Rymanowskiej w Sanoku 5 czerwca 1998 roku, obok swego krewnego, nauczyciela i pisarza Stanisława de Mirow Myszkowskiego (1849-1929).

Ten człowiek kochał Ziemię Sanocką i walczył, aby zachować to, co dla niej ważne

ks. Zdzisław Peszkowski o Stefanie Stefańskim

Publikacje

Stefan Stefański był nie tylko pasjonatem, ale również jednym z kluczowych twórców w obszarze etnografii, turystyki oraz krajoznawstwa. Jego dorobek obejmuje około 25 znaczących prac, które znacząco wzbogaciły wiedzę na temat regionu oraz kultury, z której się wywodził. Wśród najważniejszych dokonań można wymienić pierwszy przewodnik po Sanoku wydany po 1945 roku.

• „Sanok i okolice. Przewodnik turystyczny” (wydanie pierwsze w 1958, kolejne w 1963, 1974, oraz 1991),
• „Przyczynek do historii Muzeum w Sanoku” (w: Księga pamiątkowa Gimnazjum Męskiego w Sanoku 1888–1958, 1958, s. 276-280),
• „Piękno, zabytki, kultura ziemi sanockiej” (w: Ziemia sanocka, 1966, red. Jerzy Domański, s. 60-72),
• „Złota moneta celtycka z Trepczy, pow. Sanok” (w: „Acta Archaeologica Carpathica”, tom IX, 1967),
• „Trzydzieści lat Muzeum Sanockiego (zarys historii powstania i rozwoju)” (w: „Rocznik Sanocki”, tom II, 1967),
• „Cele i osiągnięcia Muzeum Budownictwa Ludowego w Sanoku w latach 1958–1969” (w: „Materiały Muzeum Budownictwa Ludowego w Sanoku”, nr 10, 1969),
• „Analiza ważniejszych prac oświatowych MBL w roku 1970 – kontakty z publicznością” (w: „Materiały Muzeum Budownictwa Ludowego w Sanoku”, nr 13, 1971),
• „Otwarcie Muzeum w Jaśle” (w: „Materiały Muzeum Budownictwa Ludowego w Sanoku”, nr 14, 1971),
• „Pracownia konserwatorska Muzeum Budownictwa Ludowego w Sanoku” (w: „Materiały Muzeum Budownictwa Ludowego w Sanoku”, nr 16, 1972; współautorka: Halina Piasecka),
• „Franciszek Prochaska” (w: Księga pamiątkowa (obchodów 100-lecia Gimnazjum oraz I Liceum Ogólnokształcącego w Sanoku, 1980, s. 105-106),
• „Prawda i legenda o dziejach Sanockiej Ziemi” (w: „Sanocjana”, cz. 1, 1985),
• opracowanie treści dotyczącej turystyki Sanoka (w: Sanok. Plan miasta, 1991, oprac. Leszek Puchała, red. Piotr Kamiński, Robert Janaszek),
• „Cmentarze sanockie” (1991),
• „Karmel Zagórski” (1991),
• „Kartki z niedawnej przeszłości Sanoka” (1991, wyd. 2: 1993),
• „Epitafium Sebastiana Lubomirskiego w Kościele farnym w Sanoku” (1992),
• „Złota moneta celtycka z Trepczy koło Sanoka” (w: „Sanockie Zapiski Numizmatyczne”, nr 1, 1996),
• „Moje pierwsze 'zagraniczne’ wakacje. Wspomnienia 80-latka, który sięgnął pamięcią 70 lat wstecz” (pośmiertnie, w: „Zeszyty Archiwum Ziemi Sanockiej”, nr 2: San, rzeka ziemi sanockiej, 2002, s. 131-135),
• „Kartki z przeszłości Sanoka” (pośmiertnie, 2005).

Oprócz wymienionych publikacji, Stefański był także autorem wielu innych prac, w tym m.in. „Słone Góry – gawęda krajoznawcza”, „Pomniki i tablice zabytkowe Sanoka” oraz „Zamek sanocki w ilustracji i fotografii”. Jego działalność miała ogromny wpływ na promowanie dziedzictwa kulturowego i etnograficznego regionu, a jego pisma pozostają ważnym źródłem wiedzy dla badaczy oraz miłośników Sanoka.

Odznaczenia i nagrody

Wśród licznych osiągnięć Stefana Stefańskiego, jego odznaczenia i nagrody stanowią znaczący element dorobku zawodowego oraz społecznego. Poniżej przedstawiamy listę najważniejszych odznaczeń, które otrzymał w trakcie swojej działalności:

• Krzyż Oficerski Orderu Odrodzenia Polski,
• Krzyż Kawalerski Orderu Odrodzenia Polski (przed 1980),
• Złoty Krzyż Zasługi (1957, za wieloletnią pracę polityczną w szeregach SD),
• Srebrny Krzyż Zasługi,
• Medal 10-lecia Polski Ludowej (1955),
• Medal 40-lecia Polski Ludowej (1984),
• Odznaka 1000-lecia Państwa Polskiego,
• Odznaka „Zasłużony Działacz Turystyki” (1967),
• Odznaka „Zasłużony Działacz Kultury Fizycznej”,
• Medal 100-lecia Polskiej Turystyki,
• Złota odznaka Wojewódzkiego Komitetu Kultury Fizycznej i Turystyki (1960),
• Złota Honorowa Odznaka PTTK (1960),
• Medal 50-lecia Stronnictwa Demokratycznego (1988),
• Odznaka „Zasłużony dla Województwa Rzeszowskiego”,
• Odznaka „Zasłużony dla Sanoka” (1983).

Obok odznaczeń, Stefan Stefański otrzymał również wiele nagród i wyróżnień, które doceniły jego działalność. Oto ich zestawienie:

• Wpis do „Księgi zasłużonych dla województwa krośnieńskiego” (1981),
• „Jubileuszowy Adres” (1984),
• II nagroda ex aequo w konkursie „Ziemia rodzinna Grzegorza z Sanoka w literaturze”, w dziedzinie prozy dokumentalno-wspomnieniowej – godło „Zbigniew” za publikację pt. Kartki z niedawnej przeszłości Sanoka oraz wyróżnienie za pracę pt. Habent sua fata libelli (1986),
• Dyplom honorowy Koła Przewodników PTTK w Sanoku (1986),
• Nagroda Wojewódzkiej Rady Narodowej w Krośnie (1988),
• Nagroda i medal im. Franciszka Kotuli I stopnia ufundowana przez Krajową Agencję Wydawniczą za ratowanie dóbr kultury narodowej, w tym szczególnie ikon w pierwszych latach powojennych oraz za organizowanie zbiorów Muzeum Historycznego w Sanoku i szeroką działalność popularyzatorską historii oraz kultury ludowej (luty 1989),
• Nagroda Miasta Sanoka I stopnia za rok 1993 (przyznana 7 kwietnia 1994 za promowanie turystyki),
• Członkostwo Honorowego Polskiego Towarzystwa Turystyczno-Krajoznawczego (26 lutego 1993),
• Honorowe Obywatelstwo Królewskiego Wolnego Miasta Sanoka (27 czerwca 1996, „w uznaniu długoletniej i twórczej pracy w sanockim muzealnictwie”; wręczenie 11 listopada 1996),
• Nagroda wojewody krośnieńskiego (16 maja 1996).

Te odznaczenia oraz nagrody obrazują wpływ i znaczenie jego działalności w zakresie muzealnictwa oraz kultury na obszarze Sanoka i województwa krośnieńskiego.

---

Oceń: Stefan Stefański (muzealnik)

---