Muzeum Budownictwa Ludowego w Sanoku

---

Historia Muzeum

Muzeum Budownictwa Ludowego w Sanoku, które zapoczątkowało nową jakość w polskim muzealnictwie etnograficznym, zostało utworzone dzięki staraniom wojewódzkiego konserwatora zabytków z Rzeszowa, Jerzego Tura. To on zainspirował Muzeum Historyczne w Sanoku, aby jego kierownik, Aleksander Rybicki, podjął się tego ambitnego zadania. Dekret Ministerstwa Kultury i Sztuki z dnia 24 stycznia 1958 roku formalizował powstanie „Muzeum Skansenowskiego w Budowie”. Już na pierwszym posiedzeniu Rady Muzealnej, które odbyło się między 22 a 24 września 1958 roku, placówka otrzymała nową nazwę – Muzeum Budownictwa Ludowego w Sanoku.

W 1960 roku muzeum zmieniło swoją lokalizację, przenosząc się z sanockiego zamku do budynku tzw. Zajazdu, usytuowanego przy ul. Romualda Traugutta 3. Ponadto, nowa siedziba znalazła się na prawym brzegu Sanu, na obszarze Białej Góry, który wcześniej nazywano „Szwajcarią Sanocką”.

Muzeum kładzie duży nacisk na prezentację kultury ludowej ze szczególnym uwzględnieniem pogranicza wschodniej Polski oraz obszarów Karpat, takich jak Bieszczady i Beskid Niski. Region ten był zamieszkany przez różnorodne grupy etnograficzne, wśród których Pogórzanie wyróżniają się jako grupa polska, natomiast Bojkowie, Łemkowie oraz Zamieszańcy mają rosyjskie korzenie. Po zakończeniu II wojny światowej i działaniach władz państwowych, wiele z tych grup zostało rozproszonych, co prowadziło do przerwania ciągłości kulturowej w tym obszarze.

Ze względu na znaczenie dla lokalnej kultury, muzeum było pierwszym etnograficznym skansenem założonym po II wojnie światowej w Polsce. W późnych latach sześćdziesiątych, dzięki nawiązanym kontaktom międzynarodowym, muzeum uzyskało status samodzielnej placówki administracyjnej i naukowej, stając się pionierem w dziedzinie skansenów w Polsce. To tutaj powstał pierwszy w kraju statut skansenowski, który został wzorem dla wielu innych muzeów przy opracowywaniu ich wewnętrznych regulacji.

W 1961 roku do Muzeum trafiła XVII-wieczna chałupa z Dąbrówki Ruskiej, na której wyryto datę 1681. Muzeum zasiliły także obiekty, takie jak dom wyrobnika dworskiego pochodzący z wsi Niebocko oraz cerkiew z 1750 roku z wsi Rosolin. W 1965 roku planowano przeniesienie do skansenu domu rodziny malarzy Bogdańskich, w tym Józefa. Otwarcie skansenu dla zwiedzających miało miejsce 25 lipca 1966 roku. W kolejnych latach liczba obiektów w skansenie systematycznie rosła, a w 1972 roku zaplanowano wprowadzenie cerkwi Narodzenia Najświętszej Maryi Panny z Grąziowej.

Aleksander Rybicki miał także na celu utworzenie pierwszej w Polsce stacji badawczej do konserwacji drewna zabytkowego w Parku Etnograficznym. W ciągu swojego kierownictwa w Sanoku utworzono również dwie pracownie: konserwatorską i budowlaną, które działają do dziś. Rybicki również rozpoczął wydawanie czasopism naukowych, takich jak „Biuletyn Muzeum Budownictwa Ludowego w Sanoku” od 1964 roku, oraz „Materiały Muzeum Budownictwa Ludowego w Sanoku” od 1966 roku. Pod jego przewodnictwem opracowano system budowy parku własnymi brygadami konserwatorskimi oraz innowacyjne metody konserwacji zabytków.

W luz w 1980 roku zainicjowano wydawanie periodyku „Acta Scansenologica”. W 1983 roku Muzeum obchodziło swoje 25-lecie. Niestety, 2 lipca 1994 roku w skansenie doszło do pożaru, który zniszczył piętnaście drewnianych obiektów. Kolejny ważny jubileusz, 40-lecie, miało miejsce w 1998 roku.

Muzeum Budownictwa Ludowego w Sanoku już od samego początku istnienia miało największą ilość zgromadzonych obiektów w Polsce. Cerkiew Wniebowstąpienia Pańskiego w Uluczu stanowi oddział terenowy muzeum. Budynek administracyjny, który mieści kasy biletowe i inne pomieszczenia, zlokalizowany na terenie Skansenu, to dworek Stupnickich, popularnie zwany „kocim dworkiem”, pierwotnie położony przy ulicy Tadeusza Kościuszki w Sanoku, w pobliżu Pomnika Tadeusza Kościuszki.

Pracownicy

Pionierem Muzeum Budownictwa Ludowego w Sanoku był Aleksander Rybicki, który pełnił funkcję dyrektora w latach 1958–1972. Następnie, w latach 1973–1999, kierownictwo nad instytucją objął Jerzy Czajkowski. W okresie od 15 lipca 1999 do 3 stycznia 2023 stanowisko dyrektora sprawował Jerzy Ginalski. Od początku 2023 roku dyrektorem MBL został Marcin Krowiak.

W gronie naukowców, którzy przyczynili się do rozwoju sanockiego skansenu, znaleźli się m.in. Roman Reinfuss, Ksawery Piwocki, Wojciech Kurpik, czy też Gerard Ciołek. Nie można również zapomnieć o Ignacym Tłoczku, Adamie Fastnacht, Jerzym Turze, Ryszardzie Brykowskim oraz Michale Czajniku. Ich wkład w działalność muzeum jest nieoceniony.

W Muzeum Budownictwa Ludowego pracowali lub wciąż pracują także tacy eksperci jak Halina Nowina Konopka, Henryk Olszański oraz Andrzej Bożydar Radwański. Warto wymienić także Jerzego Wojtowicza, którego prace wzbogaciły zbioru muzealne.

Działalność

Obszar działalności Muzeum Budownictwa Ludowego w Sanoku obejmuje region południowo-wschodniej Polski, rozciągający się od rzeki Białej na zachodzie, aż po granicę państwa na wschodzie. Na południu granice jego wyznaczają naturalne uwarunkowania, a na północy – zasięg występowania grup etnograficznych, w tym Rzeszowiaków i Krakowiaków wschodnich.

W Muzeum koncentruje się na kulturze ludowej, budownictwie mieszkalnym, gospodarczym, przemysłowym oraz sakralnym, reprezentującym wszystkie etnograficzne grupy, które zamieszkiwały ten teren. Przenoszone do skansenu obiekty stają się świadectwem unikalnych form kulturowych, stanowiąc jednocześnie najlepszy sposób na ich ochronę oraz ocalenie od zapomnienia. Wśród eksponatów wyróżnia się cztery monumentalne obiekty budownictwa sakralnego, w tym kościół rzymskokatolicki z Bączala Dolnego oraz trzy cerkwie greckokatolickie, które zostały przeniesione z Rosolina, Grąziowej i Ropek. Szczególnym atutem skansenu jest Galeria Ikony Karpackiej, która gromadzi malarstwo cerkiewne z okresu od XVI do XIX wieku, uznawane za jedno z najważniejszych w Polsce.

Muzeum kładzie również duży nacisk na działalność wydawniczą, regularnie publikując prace naukowe sanockich muzealników. Wśród nich znajduje się m.in. „Materiały Muzeum Budownictwa Ludowego w Sanoku”, który jest rocznikiem poświęconym etnografii Podkarpacia oraz czasopismo „Acta Scansenologica”, poruszające kwestie związane z funkcjonowaniem skansenów. Struktura organizacyjna Muzeum składa się z ośmiu działów, w tym sześciu naukowych oraz działów konserwatorskiego i administracyjno-gospodarczego.

Na terenie skansenu, w malowniczej scenerii, znajduje się także stanowisko archeologiczne. W miejscu tym odkryto ślady dawnej osady celtyckiej, a później wczesnośredniowiecznej, co czyni to miejsce jeszcze bardziej atrakcyjnym dla odwiedzających. Do oferty Muzeum należy dodać kuchnię regionalną z potrawami serwowanymi w gospodzie „Pod Białą Górą”, znajdującą się na terenie parku.

Podział regionalny parku etnograficznego

Prezentacja dorobku kultury materialnej różnych grup etnograficznych takich jak Pogórzanie (Głuchoniemcy), Dolinianie, Łemkowie i Bojkowie, odbywa się w odrębnych sektorach. Każda z tych grup jest eksponowana zgodnie z charakterystyką fizjograficzną obszaru, który zamieszkiwała. Budownictwo pogórzańskie i doliniańskie znajduje się w niższych partiach skansenu, natomiast łemkowskie i bojkowskie na wyższych wzniesieniach terenu. Pogórzanie, będący ludnością rolniczą zamieszkującą Podkarpacie, oraz Dolinianie, którzy tworzyli grupę etniczną o mieszanym polsko-ruskim pochodzeniu, są kluczowymi przedstawicielami tej różnorodności.

Sektor bojkowski

Góry sanockie, będące niewielkim obszarem o sporadycznym zaludnieniu, zaczęły być zasiedlane przez osadników ruskich oraz wołoskich głównie od XV wieku. Dotychczas tereny te były w posiadaniu kilku rodów szlacheckich. Barokowa architektura cerkiewna, która wpłynęła na budownictwo w regionie, staje się cechą rozpoznawczą tego sektora. Owe cerkwie, z charakterystycznymi trójnawowymi konstrukcjami, zdobią obiekty skansenu. W murowanym zespole bojkowskim znajdują się takie skarby jak cerkiew pw. św Onufrego, oraz Cerkiew Narodzenia NMP z Grąziowej.

Sektor łemkowski

Łemkowie zajmowali obszar od rzeki Białej do Osławy. Wieś łemkowska, często usytuowana przy strumieniach, często budowana była w formie łańcuchówek. Chaty charakteryzowały się długą bryłą z niewielkimi oknami. Na pewno warto wyróżnić cerkiew z 1801 roku, przeniesioną z Ropków, reprezentującą architekturę całej zachodniej Łemkowszczyzny.

Sektor pogórzański

W wyniku badań etnograficznych ustalono nową grupę etnograficzną Pogórzan. W tradycyjnym budownictwie tego regionu zauważa się wpływy saksońskie, obecne głównie w architekturze domu przysłupowego. Podczas rekonstrukcji historycznego układu zabudowy w regionach górskich i podgórskich, na terenie Parku skupiono wiele unikalnych obiektów, takich jak młyn wodny z końca XIX wieku oraz chałupy z Dydni.

Rynek galicyjski

Budowa sektora małomiasteczkowego w Parku Etnograficznym rozpoczęła się na początku lat 80 XX wieku. Ideą tego projektu, który został zrealizowany przy wsparciu unijnym, było stworzenie miniaturowej wersji typowego małego miasteczka z Podkarpacia, z charakterystycznym rynkiem, na którym 16 września 2011 roku odbyło się uroczyste otwarcie Galicyjskiego Rynku.

Sektor przemysłowy

Województwo podkarpackie ma bogatą historię górnictwa naftowego, sięgającą jeszcze przed 1884 rokiem. Sektor naftowy Muzeum, otwarty w lipcu 1988 roku, przedstawia historię i znaczenie przemysłu naftowego w regionie, z licznymi rafineriami oraz kopalniami.

Mieszczanie w większych miastach zamożni i oświeceni bardziej nawet jak szlachta. W małych miastach nie różnią się prawie od włościan pod względem oświaty. Wolni od pańszczyzny mogą zająć się sobą, dlatego w zasadzie umieją czytać…

Administracja austriacka określała Żydów jako oszczędnych i zdolnych, z którymi nie mógł rywalizować ani chłop, ani tym bardziej mieszczanin galicyjski…

W dziełach historyków takich jak Wincenty Pol oraz Władysław Bełza odnajdujemy cenne opisy dotyczące etnologii i kultury materialnej, które dostarczają licznych informacji o dawnych mieszkańcach tego regionu.

Imprezy artystyczne

W Muzeum Budownictwa Ludowego w Sanoku, oferta skansenowska wzbogacana jest przez różnorodne cykliczne festiwale, które odbywają się na terenie muzeum. Wydarzenia te przyciągają wykonawców z różnych krajów, takich jak Węgry, Słowacja czy Ukraina, co dodaje międzynarodowego wymiaru lokalnym tradycjom.

Do najbardziej znaczących imprez, które odbywają się w letnich miesiącach, zaliczają się:

• Kiermasz Karpackich Smaków,
• Festiwal Zaklęte w Drewnie,
• Jarmark Folklorystyczny.

Te wydarzenia nie tylko celebrują dziedzictwo kulturowe regionu, ale również stają się platformą spotkań dla miłośników muzyki, rękodzieła oraz tradycyjnych potraw, co czyni je niezapomnianym doświadczeniem.

Odznaczenia i wyróżnienia

Muzeum Budownictwa Ludowego w Sanoku zdobyło szereg istotnych nagród oraz odznaczeń, które potwierdzają jego znaczenie w obszarze kultury i sztuki.

• „Jubileuszowy Adres” (1984),
• Nagroda Ministerstwa Kultury i Sztuki przyznana w ramach konkursu, który wyróżniało najciekawsze wydarzenia muzealne roku: za ekspozycję „Dom naszych dziadków”,
• Odznaka „Zasłużony dla Sanoka” (1989),
• Godło „Produkt Roku Ziemi Sanockiej” za projekt: rynek galicyjski (2012),
• Laureat VII edycji konkursu „Pracodawca Przyjazny Pracownikom” (2015).

Te wyróżnienia są dowodem na wysoką jakość działań oraz zaangażowanie muzeum w promowanie dziedzictwa kulturowego regionu.

Muzeum w kulturze i sztuce

W sceneriach sanockiego skansenu realizowano szereg interesujących filmów, które w różny sposób przyczyniły się do ukazania lokalnej kultury i sztuki. Oto niektóre z nich:

• Oko Proroka (1984), reżyseria Paweł Komorowski,
• Crimen (1988), w reżyserii Jerzy Satanowski oraz Laco Adamik,
• Flisacy (węg. Tutajosok, 1988), reżyseria Judit Elek,
• Wiosna 1941 (ang. Spring 1941, 2008), w reżyserii Uri Barbash,
• 1920. Wojna i miłość (2010), reżyseria Maciej Migas,
• Śladami Draży z cyklu „Żołnierze wyklęci”, w reżyserii Andrzeja Olejko, produkcja TVP Rzeszów,
• Syberiada polska (2013), reżyseria Janusz Zaorski,
• Höre die Stille (2014), reżyseria Ed Ehrenberg (Monachijska Szkoła Filmowa),
• Als der Tod ins Leben wuchs, w reżyserii Sebastiana Ed Ehernberga, przez Monachijską Szkołę Filmową,
• Chłopski Skarga (2015), reżyseria Ewa Szprynger; film poświęcony Jakubowi Bojko,
• Wołyń (2016), reżyseria Wojciech Smarzowski.

Każde z tych dzieł ukazuje nie tylko walory filmowe, ale również bogactwo i złożoność polskiej kultury, jakie możemy odkryć w Muzeum Budownictwa Ludowego w Sanoku.

---

Oceń: Muzeum Budownictwa Ludowego w Sanoku

---