Cmentarz Centralny w Sanoku

---

Historia i struktura

Stara część przy ulicy Jana Matejki

Pierwszy cmentarz, który niestety już nie istnieje, znajduje się przy ulicy Jana Matejki. Jego powstanie miało miejsce w wyniku dekretu cesarza Józefa II Habsburga z dnia 11 grudnia 1783 roku, który nakazywał, aby pochówki odbywały się poza terenami zabudowanymi, co zostało usankcjonowane przez Gubernium Galicyjskie 21 stycznia 1784 roku.

By zrozumieć kontekst historyczny, warto zwrócić uwagę na wzmiankę o pobliskiej ulicy Elżbiety Granowskiej. Niestety, brak jest dokładnych informacji dotyczących inauguracji tego cmentarza, lecz szacuje się, że pierwsze pochówki miały miejsce prawdopodobnie w latach 90. XVIII wieku lub na początku XIX wieku. Cmentarz ten jest widoczny na mapie miasta Sanok już z 1852 roku.

Zgodnie z ustaleniami Edwarda Zająca, można przyjąć, że powstał on w 1857 roku na parceli nabytej od Piotra Czyżewskiego przez cesarsko-królewskie władze. Koszt tej transakcji obciążył lokalne gminy oraz dwory przynależące do parafii zarówno rzymsko-, jak i grekokatolickiej. Uzyskane przychody ze sprzedaży miejsc pochówków przeznaczano na budowę łacińskiego kościoła parafialnego w Sanoku. Cmentarz był pod opieką tamtejszego komitetu parafialnego.

W dniu 3 kwietnia 1867 roku na posiedzeniu Rady Miejskiej inicjatywę założenia nowego cmentarza zapoczątkował proboszcz rzymskokatolickiej parafii Przemienienia Pańskiego w Sanoku, ksiądz Franciszek Salezy Czaszyński. Złożył on wniosek, a w wyniku jego działań powołano komisję odpowiedzialną za znalezienie odpowiedniego terenu dla nowego cmentarza.

W skład tej komisji weszli również radni, w tym Michał Solski, Ignacy Kahane, Karol Pollak oraz Szymon Drewiński, a także spoza Rady dr Józef Demetrykiewicz. Po analizach wybrano teren na zachód od miasta, który należał do Jana Tchorznickiego. Niestety, mimo podjętych działań, nie doszło do finalizacji tego projektu.

27 lipca 1882 roku na posiedzeniu Rady Miejskiej omawiano kwestie założenia nowego lub rozszerzenia istniejącego już katolickiego cmentarza. W tym celu powołano nową komisję, w skład której weszli ks. Czaszyński, Aital Witoszyński oraz Aleksander Iskrzycki i inni. 14 grudnia 1882 roku Rada postanowiła rozszerzyć cmentarz, nabywając działkę od Piotra Czyżewskiego.

Począwszy od pierwszych uchwał, na cmentarzu grzebano chrześcijan w obrządku rzymskokatolickim i ewangelickim, a po wydaniu dekretu z 1784 roku również osoby wyznania greckokatolickiego. 20 maja 1869 roku Rada Miejska uchwaliła ogrodzenie terenu cmentarza miejskiego. W końcu lat 80. XIX wieku cmentarz, administrowany przez parafię rzymskokatolicką, zaczął wzbudzać liczne kontrowersje ze względu na panujący tam według krytyków chaos w organizacji pochówków oraz nieodpowiednie warunki, jak brak ogrodzenia, alejek i bagniste podłoże.

Wniosek o ogrodzenie terenu cmentarza parafialnego podniesiono 12 maja 1887 roku, z uwagi na problemy z bezpieczeństwem. Z dniem 1 grudnia 1895 roku cmentarz przy ulicy Jana Matejki został zamknięty dla nowożeńców, a 5 października 1905 roku burmistrz Sanoka, Feliks Giela, wydał apel do społeczności lokalnej oraz zainteresowanych dotyczący niszczejących nagrobków, zachęcając ich do zabezpieczenia ich stanu przez rok, po którym uszkodzone nagrobki miały być usunięte.

Pod koniec XX wieku Ewa Śnieżyńska-Stolot oraz Franciszek Stolot wskazywali, że jednym z najstarszych nagrobków na tym cmentarzu jest pomnik Antoniego Lenika, c. k. radcy finansowego, który zmarł w 1866 roku w wieku 52 lat. Obecnie cmentarz przy ulicy Jana Matejki zajmuje powierzchnię 1,57 ha i ma formę nieregularnego czworoboku. Wyraźnie widać wachlarzowy kształt alejek, które rozgałęziają się od głównego wejścia, znajdującego się w południowo-wschodnim rogu, w kierunkach zachodnim, północno-zachodnim oraz północnym. Z kolei na południu cmentarza, w niewielkim obszarze przylegającym do głównej części, zlokalizowane są starsze groby, jednak bez wyznaczonych alejek.

Stara część przy ulicy Rymanowskiej

Istnieje przypuszczenie, że stworzenie nowego cmentarza mogło być wynikiem zarówno potrzeb związanych z rozszerzeniem istniejącego obszaru nekropolii, jak i chęci założenia cmentarza przeznaczonego wyłącznie dla rzymskich katolików. 8 czerwca 1887 roku Rada Miejska zdecydowała o założeniu nowej nekropolii dla chrześcijan z Sanoka.

Środki finansowe na zakup i urządzenie tego cmentarza miały pochodzić z funduszy miejskich, a później uzyskane pieniądze miały pokryć koszty jego utrzymania. Do stworzonej komisji, odpowiedzialnej za zakup i zagospodarowanie nowego cmentarza, powołano Aitala Witoszyńskiego, Franciszka Bema oraz Józefa Rynczarskiego. 21 stycznia 1890 roku magistrat Sanoka postulował zakup działki o powierzchni 2,5 morga od Józefa Lisowskiego. 26 sierpnia 1890 roku powołano nową komisję, która miała analizować przydatność terenu do nabycia od Franciszki Lisowskiej.

Władze miasta nabyły hektary gruntu od Józefy Rylskiej, oddalonego o około 1,3 km od rynku, co zatwierdzono na posiedzeniu Rady Miejskiej 15 marca 1894 roku, na którym zdecydowano o zakupie trzech morgów gruntu w miejscowościach Posada Sanocka i Dąbrówka Polska za cenę 5000 zł. Na posiedzeniu Rady z 29 października 1894 burmistrz Cyryl Jaksa Ładyżyński informował o zakupie działki 1186, za którą zapłacono wspomnianą wcześniej kwotę.

Dokumentację techniczną cmentarza komunalnego oraz neogotyckiej kaplicy wykonał wówczas architekt miejski, inż. Władysław Beksiński. Jego projekt został opublikowany jako przykład ogólnych zasad dotyczących zakupu i zakładania nowych cmentarzy w „Czasopiśmie Technicznym” z 1896 roku, który stał się wzorem dla innych cmentarzy w Galicji. Cmentarz usytuowany przy ulicy Rymanowskiej, o powierzchni 1,54 ha, przyjął kształt prostokątny i podzielony został na cztery dzielnice (ćwiartki), oznaczone odpowiednio: I (południowo-zachodnia), II (południowo-wschodnia), III (północno-zachodnia) oraz IV (północno-wschodnia).

W obrębie powierzchni cmentarza, cztery główne alejki zbiegają się w centralnym punkcie, gdzie usytuowano kaplicę w stylu neogotyckim, przeznaczoną dla Józefy Habermann (zm. 2 maja 1895), dla której opłacono 250 zł wieczystego legatu. Przewidziano rozmieszczenie grobów na terenie cmentarza w liczbie wynoszącej niespełna 3000, dokładnie 2842, w tym 4 dla osób zasłużonych oraz miejsca dla ubogich.

Do lipca 1895 roku grunt cmentarza został zagospodarowany, w tym ogrodzony, a także wyposażony w alejki, żywopłoty i odpowiednie infrastruktury, w tym zadaszoną kaplicę. 24 października 1895 roku Rada Miejska uchwaliła regulamin cmentarny oraz ustanowiła grabarza, którym został ogrodnik miejski Józef Ursa. 2 listopada 1895 roku cmentarz został konsekrowany w dniu Dnia Zadusznego w towarzystwie burmistrza, duchownych obrządku rzymskokatolickiego i greckokatolickiego oraz lokalnej społeczności.

W wyjątkowym piśmie budżetowym na 1898 rok przeznaczono środki w wysokości 600 zł na zbudowanie „trupiarni” na nowym cmentarzu. 11 listopada 1895 roku poświęcono przylegającą do niego część, przeznaczoną dla mieszkańców Posady Sanockiej oraz Dąbrówki, która była zamieszkana głównie przez rodziny rolnicze i rzemieślnicze, a zadrzewienie tej części zapewniła Józefa Rylska. W połowie 1896 roku dokonano nasadzenia drzew w alejach cmentarza.

Pomimo zamknięcia cmentarza na ulicy Jana Matejki, który miał miejsce 1 grudnia 1895 roku, w Sanoku funkcjonowały inne cmentarze, w tym nowy przy ulicy Rymanowskiej oraz w Posadzie Olchowskiej (więcej na temat znajdziesz w cmentarz Posada). W dniu 24 września 1896 roku radny dr Jan Gaweł zgłosił interpelację w sprawie nieprawidłowego stawiania pomników, które powinny stać frontem do alejek cmentarnych. Cmentarz był zatem przeznaczony dla pochówków mieszkańców w obrządku rzymskokatolickim oraz greckokatolickim.

Projekt cmentarza należy do W. Beksińskiego, natomiast przewidziano zamknięcie nekropolii po upływie 50 lat, co miało mieć miejsce w 1946 roku. W 1931 roku budynek cmentarny umiejscowiony był przy ulicy Rymanowskiej 46. Całkowita powierzchnia tej części wynosi obecnie 2,49 ha. Z informacji, jakie przekazuje znawca Sanoka, Stefan Stefański, jednym z najstarszych nagrobków w tej lokalizacji jest płyta Józefa Hellebranda, który zmarł w 1898 roku.

Od strony ulicy Rymanowskiej powstały również dwie bramy wejściowe, w tym jedna główna, prowadząca do kaplicy. Na początku XX wieku istniał fundusz cmentarny, a numeracje grobów były umieszczane na stylowych słupkach. W dniu 1 listopada, w Uroczystość Wszystkich Świętych, na starym (ul. J. Matejki) oraz nowym (ul. Rymanowskiej) cmentarzu kwestowały członkinie z Towarzystwa Wincentego á Paulo. W drugiej połowie XX wieku w czasie Uroczystości Wszystkich Świętych odprawiano również mszę świętą obrządku rzymskokatolickiego w pobliżu zabytkowej kaplicy cmentarnej.

Obszar i stan współczesny

W miarę upływu czasu teren cmentarza był rozszerzany o dodatkowe działki. Gdy miejsca w starym cmentarzu przy ulicy Rymanowskiej się wyczerpały, specjalna komisja cmentarna w 1921 roku zasugerowała kontynuację pochówków na cmentarzu przy ulicy Matejki, przy czym należało rozważyć zakupienie przyległych parcel. Uchwałą Rady Miejskiej z 22 sierpnia 1922 roku przyjęto decyzję, by ubiegającym się o kupno gruntów przy starym cmentarzu oddać inne obszary. Do współczesności cmentarz został poszerzony na zachód od pierwotnych obszarów przy ulicach Jana Matejki oraz Rymanowskiej, a ponadto powierzchnia terenu między obydwiema częściami została zintegrowana, tworząc jeden spójny teren nekropolii.

W latach 70. i 80. XX wieku w tzw. nowej części na cmentarzu przy ulicy Matejki odbywały się pochówki w alei zasłużonych, gdzie spoczywają osoby związane z władzami PRL. Na początku lat 80. podjęto starania mające na celu integrację gruntów pochówków w rejonie niniejszej ulicy. Ostatecznie Cmentarz Centralny obejmuje teren graniczący z ulicami: Rymanowską, Romana Dmowskiego, Kiczury, Głogową oraz Dąbrowiecką. Przez przestrzeń cmentarza przebiega ulica Jana Brzechwy, a od strony ulicy Głogowej Cmentarz Centralny sąsiaduje z nowym cmentarzem żydowskim.

W centralnej części obecnego Cmentarza Centralnego ulokowano komunalny dom przedpogrzebowy, którego budowa rozpoczęła się w 1988 roku. Polichromie we wnętrzu wykonał Tadeusz Turkowski. Również w 1988 roku Urban Jawień zaproponował renowację oraz oznaczenie grobów osób zasłużonych dla miasta.

Na cmentarzu odnaleziono szczątki ludzkie w latach 1935-1936, w obrębie miejsca, gdzie znajdował się kościół Najświętszej Marii Panny w Sanoku. Podczas prac archeologicznych przy ulicy Zamkowej, w sąsiedztwie tamtejszej cerkwi odkryto szczątki ludzkie, przypuszczalnie z XVII wieku, które potem przeniesiono na cmentarz w Sanoku.

W lipcu 1987 roku na cmentarzu miały miejsce włamania do najstarszych krypt grobowych i trumien, a ich plądrowanie. Na przełomie 1994/1995 roku na terenie nekropolii odnotowano liczne akty wandalizmu, które przyczyniły się do uszkodzenia nagrobków oraz pomników, w tym Krzyża Powstańców i kwater wojskowych. W 2000 roku zrealizowano nowe ogrodzenie cmentarza od strony Rymanowskiej; sadząc jednocześnie 500 jałowców oraz odnawiając fragmenty alejek. Na początku XXI wieku, równolegle do ulicy Romana Dmowskiego, zbudowano dwie ściany kolumbarium, które są przeznaczone na urny z prochami (pierwsza z nich przewiduje 80 miejsc). W 2011 roku Rada Miasta Sanoka wprowadziła Regulamin Cmentarzy Komunalnych, które położone są na terenie Gminy Miasta Sanoka. Od 1 sierpnia 2012 roku zamknięto swobodny dostęp do przejazdu przez teren cmentarza po ulicy Jana Brzechwy, przebiegającej od zbiegu z Romana Dmowskiego oraz Głogową z uwagi na przepisy prawne oraz względy bezpieczeństwa. Wstęp na cmentarz możliwy jest całodobowo przez furtki.

Wiosną i latem 2014 roku rozpoczęto liczne prace remontowe oraz modernizacyjne na terenie nekropolii, umożliwiające stworzenie parkingu oraz ogrodzenia w kwaterze żołnierzy polskich. Zrealizowane prace obejmowały również wyremontowanie i modernizację wnętrza kaplicy przedpogrzebowej, wyasfaltowanie dwóch alejek cmentarnych oraz budowę drugiej ściany kolumbarium, która umożliwiła powstanie 120 nowych miejsc pochówków.

Do 2015 roku administracja cmentarza należała do prywatnego przedsiębiorstwa branży pogrzebowej, natomiast od 1 maja 2017 roku, zarządzanie przejęło Sanockie Przedsiębiorstwo Gospodarki Mieszkaniowej (SPGM) w imieniu miasta Sanok. W 2017 roku przeprowadzona została modernizacja kaplicy przedpogrzebowej, w której zabudowano przedsionek. Całkowita powierzchnia Cmentarza Centralnego w Sanoku wynosi niemal 8 ha (79 300 m²). Według stanu na 2019 rok w planie całego Cmentarza Centralnego wyodrębniono sześć dzielnic: 1 – część stara przy ulicy Rymanowskiej, w tym kwatery żołnierzy polskich oraz Armii Czerwonej, 2 – obszar między starą częścią a ulicą Jana Brzechwy, 3 – teren w sąsiedztwie kaplicy przedpogrzebowej, 4 – stara część przy ulicy Jana Matejki, 5 – teren w kształcie trójkąta znajdujący się u zbiegu ulic Jana Brzechwy i Głogowej, 6 – obszar przy ulicach Głogowej oraz Kiczury.

W 1991 roku rozpoczęto zbiórkę funduszy, której celem było ratowanie pomników nagrobnych, a inicjatywę tę zainicjowało utworzone Towarzystwo Rozwoju i Upiększania Miasta Sanoka. 1 listopada oraz 2 listopada, w Dzień Zaduszny, kwesty na Cmentarzu Centralnym prowadzą Stowarzyszenia Opieki nad Starymi Cmentarzami w Sanoku oraz Towarzystwo Pomocy im. św. Brata Alberta Koło w Sanoku.

Kwatery i pochówki wojskowe

Po zakończeniu II wojny światowej, przy północnej części starego cmentarza przy ulicy Rymanowskiej utworzono cmentarz wojskowy składający się z dwóch kwater: dla żołnierzy polskich oraz Armii Czerwonej, zajmujących łączną powierzchnię 1650 m². W 1958 roku teren ten został ogrodzony żywopłotem, a groby wojenne doczekały się odnowienia przez władze miasta.

Cmentarz wojskowy sprzed 1918

Dawniej na cmentarzu spoczywały groby żołnierzy armii austriackiej. W czerwcu 1914 roku istniały tam groby 34 oficerów oraz 67 żołnierzy. Następnie na cmentarzu w Sanoku (według nomenklatury austro-węgierskiej nr XIV) pochowano 8700 żołnierzy, którzy polegli podczas I wojny światowej (na terenie całego Okręgu Sanok pochowano ich 12247). Po odzyskaniu niepodległości przez Polskę w latach dwudziestych II Rzeczypospolitej, cmentarz ten był jednym z trzech cmentarzy wojennych na terenie gminy miasta Sanok, obejmującym powierzchnię ¾ morgi, otoczony drewnianym parkanem.

W tym czasie liczbę mogił żołnierzy z lat 1914-1918 szacowano na około 9000, a znajdowały się tam groby z drewnianymi krzyżami, w złym stanie. Drugi z cmentarzy znajdował się na obszarze miejskim, posiadający powierzchnię 50 m², z nieznaną liczbą pochowków. Na jego obetonowanym terenie znalazły się trzy murowane pomniki, z których jeden był wzniesiony przez Rosjan, a trzeci przez Węgrów. W 1930 roku na cmentarzu wojennym pochowani zostali polegli żołnierze armii austriackiej i rosyjskiej oraz ci, którzy zmarli w niewoli.

Powojenne lata przyniosły pomnik z inskrypcją w językach polskim i niemieckim, oznaczający masowy grób 32 regimentu. Na podstawie zachowanej pocztówki ustalono, że na cmentarzu istniał grób czterech żołnierzy honvédów węgierskich, którzy zmarli nagle. Proces likwidacji grobów wojsk austriackich miał prawdopodobnie miejsce po zakończeniu II wojny światowej, a w ich miejsce powstały nowe mogiły.

Kwatera żołnierzy polskich

Na cmentarzu umiejscowiona jest kwatera żołnierzy i oficerów Wojska Polskiego, którzy polegli w walkach o wyzwolenie w latach 1918-1948: które obejmują wojnę polsko-ukraińską 1918-1919, wojnę polsko-bolszewicką 1919-1920, obronną wojnę polską w 1939 roku oraz walki z Ukraińską Powstańczą Armią 1944-1948. W latach dwudziestych XX wieku wspomniana kwatera znajdowała się na północ od drugiego cmentarza z trzema pomnikami. Szacowano wtedy liczbę mogił na około 300, oznaczonych drewnianymi krzyżami, w większości zniszczonymi. Cały obszar otaczał drut. Kwestie organizowania mogiły dla żołnierzy, którzy polegli w latach 1918-1920, zajął się jeszcze w latach 30. ksiądz kapitan Roman Kostikow z parafii wojskowej pw. Chrystusa Króla, która powstała przy stacjonującym w Sanoku 2. Pułku Strzelców Podhalańskich. Pierwotnie wyznaczono 105 mogił do tej kwatery. Z biegiem lat na cmentarzu spoczywały również żołnierze, którzy zginęli w latach 60., 70. i 80. XX wieku oraz ci z dłuższym stażem po II wojnie światowej.

Wśród pochowanych znaleźli się m.in.: ppłk dypl. Karol Lenczowski (1891-1936, kawaler Virtuti Militari, dowódca 2 Pułku Strzelców Podhalańskich w latach 1935-1936), szer. strz. Jan Goryl (1924-1946, kawaler Orderu Virtuti Militari), oficerowie 8 Dywizji Piechoty czy mjr Antoniego Żubryda, mjr Abraham Preminger (1918-1946, szef Wydziału Polityczno-Wychowawczego, zmarły w wyniku egzekucji) oraz ppłk Teodor Rajewski (1916-1946, oficer radziecki, szef sztabu). Również w tej kwaterze spoczywają cztery groby żołnierzy Wojska Polskiego, którzy zginęli na skutek tragicznym wydarzeń w późniejszych latach PRL. Można tu znaleźć także groby żołnierzy, którzy zmarli krótko po II wojnie światowej.

Łącznie w kwaterze znajduje się 154 pojedynczych mogił, dwóch mogił zbiorowych (jedna w północno-zachodnim narożniku, w której pochowano 10 osób) oraz jedna symboliczna zbiorowa, stanowiąca pomnik. Na pomniku widnieje postument, na którym wznosi się pionowa flaga Polski z orłem na szczycie. Na tym pomniku znajduje się również krzyż Virtuti Militari oraz tablica z napisem „W hołdzie poległym. Społeczeństwo Sanoka”. Projektantem pomnika był Edmund Królicki, a przewodniczącym komitetu budowy był Tadeusz Wilk. Budowę pomnika zakończono przed 1 listopada 1959 roku.

Pochówki niemieckie z 1939

W wyniku wybuchu II wojny światowej na cmentarzuw Rymanowskiej spoczęli także żołnierze Wehrmachtu, którzy polegli w kampanii wrześniowej 1939 roku. Szczątki niemieckich żołnierzy zostały ekshumowane w 1995 roku oraz złożone na cmentarzu wojskowym w Przemyślu, gdzie zostały poświęcone 7 października tego samego roku.

Kwatera żołnierzy Armii Czerwonej

W zachodniej części Cmentarza Centralnego znajduje się kwatera dla żołnierzy Armii Czerwonej. Wcześniej znajdował się tam cmentarz żołnierzy austriackich, który zlikwidowano celem utworzenia kwatery dla żołnierzy radzieckich. Na ten lokal pierwotnie urządzono w połowie lat 50. cmentarz wojskowy o wymiarach 2463 m². W planie cmentarza zaprojketowano stworzenie 90 mogił, w tym 78 zbiorowych oraz 12 pojedynczych. Na początku 1953 roku liczba ta uległa zwiększeniu o cztery dodatkowe mogiły zbiorowe. Na mogiłach umieszczano tabliczki upamiętniające poszczególnych żołnierzy, z napisami w językach: polskim, rosyjskim, ukraińskim, ormiańskim i gruzińskim.

Obiekty upamiętniające i zabytkowe

Na terenie cmentarza znajdują się liczne obiekty oraz pomniki, które upamiętniają ważne wydarzenia oraz osoby związane z historią regionu. Wśród nich umiejscowiony jest Krzyż Powstańców.

Krzyż Powstańców

Pomnik dla poległych w walkach narodowych 1830-31 i 1863 planowano ustanowić tuż po założeniu cmentarza przy ulicy Rymanowskiej w 1896 roku. Krzyż, zaprojektowany przez inż. Władysława Beksińskiego, miał stać na wzniesieniu z kamiennych głazów, otoczony kolumnami połączonymi łańcuchem. Dziś istniejący dębowy Krzyż Powstańców znajduje się w północno-zachodnim narożniku części starego cmentarza przy ulicy Rymanowskiej.

Wzniesienie krzyża miało miejsce w 1923 roku dzięki sanockim harcerzom i uczniom z Państwowego Gimnazjum im. Królowej Zofii w Sanoku. Na krzyżu umieszczono tabliczkę: „Bohaterom z 1831/63 Harcerze 1923”, która powstała w Sanockiej Fabryce Wagonów. W 1958 roku krzyż został odnowiony przez władze miasta, a w 1980 roku poniżej krzyża umieszczono tablicę z inskrypcją o podobnej treści. W 1996 roku poświęcono nowy krzyż, który zastąpił pierwotny.

Mogiły zbiorowe

Na terenie cmentarza, w obrębie głównej alei, znajdują się dwie mogiły zbiorowe. Pierwsza z nich to Mauzoleum Ofiar II Wojny Światowej, które powstało jesienią 1948 roku. W tym monumentalnym grobowcu złożono prochy ofiar z Sanoka oraz osób związanych z ziemią sanocką, biorących udział w walkach podczas II wojny światowej oraz represjonowanych, a także tych, którzy zginęli w niemieckich obozach. Projektantem był Stanisław Ryniak, inż. architekt oraz były więzień Auschwitz-Birkenau. Mauzoleum posiada otwór frontowy oraz obelisk imitujący piec krematoryjny. Wewnątrz mauzoleum złożona jest brązowa urna, będąca symbolem pamięci o ofiarach.

Krzyż Golgota Wschodu i Dęby Pamięci

Pomnik Krzyża Golgota Wschodu uhonorowuje ofiary zbrodni katyńskiej, pochodzące z Sanoka i ziemi sanockiej. Jest zlokalizowany w zachodniej części nekropolii, naprzeciwko domu przedpogrzebowego. Jego inicjator, ks. Zdzisław Peszkowski, ponownie umieścił w projekcie brzozowy krzyż, poświęcony 10 listopada 2008 roku.

Na podstawie krzyża umieszczono kamienie z trzema tablicami. Pierwsza tablica upamiętnia inicjatywę księdza Peszkowskiego za celé ośrodkiem harcerskim. W 2009 roku w okolicy krzyża oraz w kolejnych latach zasadzono 26 Dębów Pamięci ku czci pamięci ofiar katyńskich, z Sanoka lub związanych z nim. Kolejny dąb zasadzono w 2012 roku okazji drugiej rocznicy śmierci księdza Peszkowskiego.

Nagrobki zabytkowe

Na cmentarzu można dostrzec nowoczesną sztukę sepulkralną. Na terenie nekropolii znajdują się również zabytkowe nagrobki, które podlegają ochronie prawnej. Zostały one wpisane na listę zabytków przez władze konserwatorskie, a także podlegały inwentaryzacji przez lokalne stowarzyszenia działające na rzecz ochrony zabytków.

Oprócz tego, na terenie cmentarza umiejscowione są nagrobki indywidualne oraz rodzinne grobowce zbiorowe. W 1978 roku, na wniosek grupy miejskiej, zaczęto ich inwentaryzację, a także zaproponowano ich zachowanie ze względu na ich dużą wartość historyczną.

Na cmentarzu znajduje się także część pomników wykonanych w warsztatach kamieniarskich Lwowa, w tym nagrobki rodzin Mozołowskich oraz Beksińskich, które do dnia dzisiejszego stanowią cenne elementy integralne sanockiej kultury cmentarnej.

Nawiązania i odniesienia w kulturze

Cmentarz Centralny w Sanoku, istotny element lokalnej kultury, doczekał się licznych odniesień w literaturze i sztuce, które uwieczniają jego znaczenie.

W powieści czeskiego pisarza Jaroslava Haška pt. Przygody dobrego wojaka Szwejka, opisana jest sytuacja z 1915 roku, gdy w budynku C.K. Gimnazjum w Sanoku stacjonowała XI. marszkompania wojaka Szwejka. W tej historii pojawia się tragiczny przypadek, kiedy to kilku żołnierzy węgierskich zatruło się formaliną z preparatów biologicznych, co skończyło się ich śmiercią. Zmarli mieli zostać pochowani na cmentarzu przy ulicy Rymanowskiej, wśród nich znajdował się Laszlo Garganyi, honvéd z marszbatalionu 91 pułku piechoty.

W swojej książce Odsłonięte skrzydło, radziecki żołnierz i pisarz Emil Kardin przytoczył swoje doświadczenia z 1972 roku, w których wielokrotnie odwiedzał cmentarz żołnierzy radzieckich w Sanoku.

Znaczenie Cmentarza Centralnego w Sanoku podkreślają również publikacje naukowe. Jednym z takich dzieł jest publikacja Cmentarze sanockie z 1991 roku, autorstwa Stefana Stefańskiego, a także Boża rola. Przyczynek do historii cmentarzy sanockich, autorstwa Pawła Nestorowicza wydana w 2005 roku z okazji 110. rocznicy konsekracji cmentarza przy ul. Rymanowskiej. W 2015 roku Adam Szary wspomniał obiekty istniejące na Cmentarzu Centralnym w pracy Bieszczadzkie motywy roślinne między światem żywych a krainą zmarłych.

Wiersz pt. Tableau, autorstwa Janusza Szubera, również odnosi się do tego miejsca. Utwór ten został opublikowany w zbiorze *Mojość* w 2005 roku, co dowodzi artystycznej inspiracji, jaką przynosi Cmentarz Centralny.

Również w filmie fabularnym Ostatnia rodzina, z 2016 roku, w reżyserii Jan P. Matuszyńskiego, zaprezentowano tragiczne wydarzenie związane z rodziną Beksińskich, z sceną pogrzebu mającą miejsce przy ich grobowcu, który istnieje na Cmentarzu Centralnym w Sanoku.

---

Oceń: Cmentarz Centralny w Sanoku

---