Zdzisław Peszkowski

---

Życiorys

Dzieciństwo i młodość

Zdzisław Peszkowski, pochodzący z szlacheckiej rodziny Peszkowskich herbu Jastrzębiec, przyszedł na świat 23 sierpnia 1918 roku w Sanoku, w zamożnej rodzinie. Jego rodzicami byli Zygmunt Jastrzębiec Peszkowski (1875–1946), znany mistrz cukierniczy oraz Maria Kudelska herbu Ślepowron (1896–1970), którzy prowadzili znaną w Sanoku „cukiernię Peszkowskich”, zlokalizowaną przy ulicy Jagiellońskiej 10. Rodzina Zdzisława mieszkała w domu przy ulicy Jagiellońskiej 28, gdzie spędził swoje dzieciństwo.

W młodości Zdzisław miał okazję poznać swoją starszą siostrę Helenę (1916–1918), która zmarła na skutek pandemii hiszpanki, oraz dwóch młodszych braci: Wiesława (1920-1976), który podczas II wojny światowej walczył jako żołnierz gen. Stanisława Maczka i później osiedlił się w USA, oraz Bolesława (1922-1977), utalentowanego tenisistę stołowego, który po ojcu prowadził cukiernię.

Krewnymi Zdzisława byli m.in. Ludwik Peszkowski, nauczyciel i dyrektor szkoły w Krakowie, ppłk art. Edward Peszkowski, płk pilot Jerzy Bajan oraz mjr audytor Stanisław Kudelski. Zdzisław został ochrzczony 30 października 1918 roku w Kościele Przemienienia Pańskiego w Sanoku.

Od 1929 roku uczęszczał do Państwowego Gimnazjum Męskiego im. Królowej Zofii, gdzie zdobył wiedzę, która pozwoliła mu ukończyć liceum i zdać egzamin maturalny w 1938 roku. W owym czasie był ministrantem w parafii pw. Przemienienia Pańskiego, a także uczęszczał do sanockiego kościoła Franciszkanów. Zdzisław był również członkiem Sodalicji Mariańskiej, a jego wpływowymi nauczycielami byli katecheta ks. Paweł Rabczak oraz prefekt bursy w Sanoku, gdzie przez rok mieszkał.

Peszkowski rozwinął swoje zainteresowania teatralne i włączył się w działalność amatorskiej grupy teatralnej. Ponadto pełnił funkcję prezesa Związku Gmin i Organizacji Uczniowskich w szkole. Od 1 listopada 1928 roku aktywnie uczestniczył w ruchu harcerskim, gdzie składając Przyrzeczenie Harcerskie przy Krzyżu Powstańców na cmentarzu w Sanoku, rozpoczął swoją harcerską karierę.

W trakcie swojej działalności w ZHP, Zdzisław pełnił wiele funkcji, w tym drużynowego, a następnie namiestnika zuchowego. Regularnie uczestniczył w obozach harcerskich i zlotach, zdobywając coraz to wyższe stopnie. W 1938 r. ukończył Szkołę Podchorążych Rezerwy Kawalerii w Grudziądzu, gdzie stał się podchorążym kawalerii Wojska Polskiego i kontynuował pracę jako wychowawca harcerski.

II wojna światowa

W 1939 roku, podczas wydarzeń kampanii wrześniowej, Zdzisław dowodził plutonem w swoim pułku. Po agresji ZSRR na Polskę, w dniach 17 września, jego szwadron stacjonował w Pomorzanach, gdzie 20 września został otoczony przez wojska sowieckie i wzięty do niewoli. Jeńców zgromadzono w siedzibie rodu Puzynów i Ogińskich, gdzie wydarzenie miało miejsce, ratując Peszkowskiego od, jak przypuszczają, katyńskiej śmierci. W Pomorzanach przybywał z żoną znany malarz Vlastimil Hofman, który starał się złagodzić sytuację polskich jeńców, portretując ich na małych kartonikach.

Po niewoli w Pomorzanach, Zdzisław został przewieziony do Wołoczysk, a potem bydlęcymi wagonami do Kozielska. Z początkiem wiosny 1940 ruszyły wywózki jeńców, którymi nikt nie podejrzewał, że oficerowie polscy mogą być mordowani w Katyniu. W tej brutalnej rzeczywistości zginęli jego koledzy szkolni, m.in. Zygmunt Bezucha oraz Stanisław Michalski. Zdzisław wspominał również swojego kolegę z klasy, pchor. Juliusza Bakonia, który był jednym z pierwszych, którzy zginęli w Katyniu.

12 maja 1940 roku Zdzisław ponownie trafił do transportu, ale dzięki szczęściu nie został wywieziony do Katynia, lecz przewieziony do Pawliszczew-Boru. Tak rozpoczął trudną podróż. W czerwcu tego samego roku trafił do obozu w Griazowcu, gdzie spotkał wielu znajomych, m.in.: Zygmunta Berlinga oraz Józefa Czapskiego. W obozie tym przebywał aż do powrotu do formowania Polskich Sił Zbrojnych w ZSRR, unikając tragicznego losu, który dotknął wielu polskich oficerów.

Awansowany do stopnia porucznika, a później rotmistrza, Zdzisław należał do 1 Pułku Ułanów Krechowieckich w 2 Korpusie Polskim gen. Władysława Andersa. Organizował uroczystości religijne oraz krąg harcerski „Podkówka”. Uczestniczył w szlaku, który prowadził przez różne kraje, w tym Irak, Iran aż po Włochy, docierając ostatecznie do Wielkiej Brytanii. W 1944 roku powrócił do działalności harcerskiej, gdzie jego obowiązki obejmowały kształcenie młodzieży polskiej oraz przygotowanie jej do życia na emigracji.

Na emigracji

Po zakończeniu II wojny światowej Zdzisław rozpoczął studia z zakresu psychologii i filozofii na Uniwersytecie Oksfordzkim. Pragnął jednak zostać duchownym, co skłoniło go do udania się do Rzymu w celu podjęcia nauki w Papieskim Uniwersytecie Gregoriańskim. Ukończył studia, a w 1954 roku otrzymał sakrament święceń kapłańskich z rąk abp. Edwarda Mooneya. Po studiach wykładał teologię pastoralną oraz język polski w Seminarium Św. Cyryla i Metodego oraz w St. Mary’s College.

Był aktywnym uczestnikiem życia społecznego i kościelnego, jako kapelan harcerski wspierał różne organizacje, w tym został Naczelnym Kapelanem ZHP w 1983 roku. Przez jego działania młodzież polska ubogacała swoje doświadczenie harcerskie, a sam Zdzisław brał udział w szeregu zjazdów związanych z teologią i patriotyzmem. Był także wybierany na prezesa Polish American Historical Association w 1966 roku, w roku kiedy świat obchodził Tysiąclecie Chrztu Polski.

Okres po powrocie do Polski

W 1989 roku, po latach spędzonych na emigracji, Zdzisław powrócił do Polski. Już w październiku 1988 roku odprawił mszę pod Krzyżem Katyńskim, składając obietnicę, iż podejmie starania o utworzenie cmentarza wojskowego i sanktuarium. Po powrocie do kraju jego działalność koncentrowała się na upamiętnieniu ofiar zbrodni katyńskiej. Utworzył Fundację „Golgota Wschodu” oraz angażował się w prace Komitetu Historycznego Badania Zbrodni Katyńskiej.

Jako kapelan Rodzin Katyńskich, Zdzisław podróżował po świecie, integrując Polonię oraz promując pamięć o ofiarach Katynia. Brał udział w licznych ekshumacjach i modlitwach za poległych, dotykając każdą czaszkę i błogosławiąc ją różańcem od Jana Pawła II. Jego inicjatywy doprowadziły do powstania wielu pomników oraz miejsc pamięci dla polskich oficerów zarówno w kraju, jak i na emigracji.

Był współzałożycielem Komitetu Dobrego Imienia Polski oraz inspirował powstawanie różnych akcji, jak Międzynarodowy Motocyklowy Rajd Katyński. Jego znaczącą rolą była także współpraca z Radiem Maryja, gdzie angażował się w organizację wydarzeń i działań na rzecz Polonii. Jego życie zakończyło się 8 października 2007 roku, a pogrzeb odbył się 16 października tego samego roku z uczestnictwem wielu ważnych osobistości, w tym prezydenta RP Lecha Kaczyńskiego.

Ostatecznie Zdzisław Peszkowski spoczął w krypcie w Panteonie Wielkich Polaków w Świątyni Opatrzności Bożej w Warszawie, gdzie został uhonorowany harcerskim pozdrowieniem „Czuwaj!” na nagrobku.

Odznaczenia i wyróżnienia

Warto przyjrzeć się odznaczeniom i wyróżnieniom, które zostały nadane Zdzisławowi Peszkowskiemu, co stanowi estetyczny dowód jego wkładu w życie społeczne i kulturalne.

Na mocy postanowienia Prezydenta RP na uchodźstwie Edwarda Raczyńskiego z dnia 31 stycznia 1983, odznaczono go Krzyżem Kawalerskim Orderu Odrodzenia Polski.

W dniu 11 listopada 1988, Krzym Oficerski Orderu Odrodzenia Polski otrzymał również z rąk Prezydenta RP na uchodźstwie Kazimierza Sabbata.

W 1990 roku, dzięki postanowieniu Ryszarda Kaczorowskiego, Zdzisław Peszkowski został odznaczony Krzyżem Komandorskim Orderu Odrodzenia Polski w dniu 11 listopada.

W 1997 roku, jego zasługi zostały docenione poprzez przyznanie mu Medalu Polonia Mater Nostra Est.

23 czerwca 2006 Minister Kazimierz Michał Ujazdowski wręczył mu Złoty Medal Zasłużony Kulturze „Gloria Artis”.

Podczas obchodów 67. rocznicy zbrodni katyńskiej, które miały miejsce 8 marca 2007, Ksiądz Prałat Peszkowski otrzymał Medal Komisji Edukacji Narodowej w Sejmie RP z rąk ministra Romana Giertycha.

W dniu 16 października 2007, za wysiłki związane z przywracaniem pamięci o zbrodni katyńskiej, w tym na polskich policjantach, został pośmiertnie odznaczony przez ministra spraw wewnętrznych i administracji Władysława StasiakaZłotym Medalem Zasługi dla Policji.

Pośmiertnie, 24 października 2008 roku, przewodniczący Związku Harcerstwa Polskiego Adam Massalski nadał mu Krzyż „Za Zasługi dla ZHP”.

W 1996 roku uhonorowano go Złotą Odznaką 85-lecia Harcerstwa w Sanoku. Dodatkowo, posiada Odznakę „Zasłużony dla Sanoka” oraz Medalion Pieta Miednoje 1940 z roku 2004.

W związku z obchodami stulecia urodzin, w 2018 roku, Zdzisław Peszkowski pośmiertnie otrzymał Order Świętego Stanisława.

Jeśli chodzi o honorowe obywatelstwa, patronaty i członkostwa, to 24 października 1995 roku otrzymał tytuł Honorowego Obywatela Królewskiego Wolnego Miasta Sanoka. Uroczystość wręczenia miała miejsce 18 listopada tego samego roku.

Do jego zaszczytnych tytułów należą także Honorowe Obywatelstwo Grudziądza (1995), Honorowe Obywatelstwo Województwa Opolskiego (2002), jak też honorowe obywatelstwa miast takich jak Grudziądz, Kraków (15 maja 1996), oraz tytuł Obywatela w obszarze Warszawy (lipiec 2003), Piotrkowa Trybunalskiego (2005), Białegostoku (2005), Wrocławia, Łomży, Piastowa oraz Połczyna Zdroju.

Zdzisław Peszkowski jest również doktorem honoris causa Papieskiego Wydziału Teologicznego-Bobolanum w Warszawie oraz Polskiego Uniwersytetu na Obczyźnie w Londynie.

Wyróżnienia, które mu przyznano, obejmują m.in. Nagrodę specjalną Katolickiego Stowarzyszenia „Civitas Christiana”, Nagrodę przyznaną przez Krąg Przyjaciół Prymasa Tysiąclecia, oraz honorowy dyplom od Krajowej Komisji Wykonawczej NSZZ Policjantów.

Otrzymał także tytuł Honorowego Brata od Towarzystwa Strzeleckiego „Bractwo Kurkowe” w Krakowie oraz Order Męczeństwa i Zwycięstwa przyznany przez Krajowy Związek Weteranów walk w latach 1939–1989.

Wśród odznaczeń znalazł się także medal przyznany przez Radę Porozumiewawczą Badań nad Polonią oraz wyróżnienie od Sekcji Krajowej Oświaty i Wychowania NSZZ Solidarność. W 2002 roku otrzymał Medal Pamiątkowy Zarządu Głównego Ogólnokrajowego Związku Byłych Żołnierzy Korpusu Wojska Polskiego.

Wyróżnienia przyznano mu również przez miesięcznik „Powściągliwość i Praca” oraz dziennik „Nasza Polska” w 2003 roku, co potwierdza jego znaczenie i oddanie dla sprawy społecznej.

Upamiętnienie

Postać ks. Zdzisława Peszkowskiego, znana z literackiego dzieła Krzyż południa, stworzonego przez Jerzego Krzysztonia w 1983 roku, w literackim świecie ukazana jest pod nazwiskiem „Jastrzębiec”, które ma swoje korzenie w rodowym zawołaniu. W okresie II wojny światowej pełnił rolę wychowawcy dla młodego Krzysztonia, który wówczas miał zaledwie trzynaście lat.

Data 26 sierpnia 1995 roku zapisała się na kartach historii jako dzień, w którym ksiądz Peszkowski zainicjował projekt „Golgota Wschodu – Polska Pamięta”. Akcja ta miała na celu upamiętnienie ofiar zbrodni katyńskiej, w ramach której w 55 kościołach zawieszono Krzyż „Golgota Wschodu” w formie reliefu. W Kościele Przemienienia Pańskiego w Sanoku, gdzie w 1918 roku został ochrzczony jego ojciec Zygmunt Peszkowski, w dniu 18 listopada 1995 roku miało miejsce odsłonięcie jednej z tablic, połączone z homilią wygłoszoną przez ks. Peszkowskiego podczas mszy świętej.

Uroczystości upamiętniające jego osobę nie kończyły się tylko na tych działaniach. W Szkole Podstawowej nr 4 w Sanoku, jego rodzinnym mieście, nadano imię ks. Zdzisława Jastrzębiec Peszkowskiego. Kapłan wyraził na to zgodę na krótko przed swoją śmiercią. Miesiąc po jego odejściu, 11 listopada 2007 roku, przed budynkiem szkoły posadzono platan na jego cześć. Uroczyste nadanie imienia patrona miało miejsce 8 października 2008 roku, kiedy to odsłonięto tablicę pamiątkową w głównym holu szkoły.

Warto również wspomnieć, że 24 listopada 2006 roku Rada Miejska w Miastku nadała imię Zdzisława Peszkowskiego Szkole Podstawowej w Słosinku. Kolejne upamiętnienia miały miejsce w Krążkowach, gdzie w 2009 roku także postawiono kamień pamiątkowy. W latach 2005-2008, był on Patronem Honorowym Hufca Ziemi Sanockiej ZHP, który po jego śmierci, 10 listopada 2008 roku, przyjął nazwę Hufiec Ziemi Sanockiej im. ks. hm. Zdzisława Peszkowskiego.

Nadano mu również patronat nad Domem Harcerza w Sanoku, gdzie umieszczono tablicę pamiątkową. „Na pamiątkę nadania Hufcowi ZHP Ziemi Sanockiej imienia Księdza hm. Zdzisława Peszkowskiego” – głosi ta inskrypcja. Dodatkowo, w budynku otwarto Izbę Pamięci, mającą na celu zachowanie dziedzictwa księdza.

Imię Zdzisława Peszkowskiego pamiętane jest także w formie tablicy nagrobnej umieszczonej na jego grobowcu w Cmentarzu Centralnym w Sanoku. Tam spoczywają również jego rodzice oraz brat Bolesław. W roku 2009, w trakcie odsłonięcia Pomnika Golgota Wschodu, upamiętniono ofiary zbrodni katyńskiej.

Akcje związane z pamięcią o księdzu nie kończą się na tym. 18 kwietnia 2009 roku, w ramach obchodu „Katyń… Pamiętamy”, w Alei Katyńskiej zasadzono dęby pamięci, a ich liczba wzrastała z latami, upamiętniając różne postacie związane z historią. Finałem tych działań było przyznanie imienia ks. Zdzisława Peszkowskiego Publicznemu Gimnazjum w Belsku Dużym oraz poświęcenie skweru w Bydgoszczy, przy osiedlu Jachcice.

Na międzynarodowej arenie również nie zapomniano o Zdzisławie Peszkowskim. W Orchard Lake w Michigan odsłonięto pomnik na jego cześć oraz ofiar zbrodni katyńskiej. W Polsce, 17 września 2010 roku w Alei Wielkich Polaków w parku im. Henryka Jordana w Krakowie odsłonięto popiersie księdza, podobnie jak w Grudziądzu.

Ksiądz Peszkowski stał się także patronem wycieczek motocyklowych na Jasną Górę, a jego postać znalazła się na znaczku pocztowym wydanym ku pamięci ofiar katyńskich. Na budynku przy ulicy Jagiellońskiej 10 w Sanoku, gdzie jego rodzice prowadzili cukiernię, umieszczono tablicę informacyjną związaną z księdzem.

W grudniu 2013 roku wyemitowano także monetę z wizerunkiem Zdzisława Peszkowskiego. Spuściznę po nim kontynuuje Fundacja „Golgota Wschodu”, która gromadzi pamiątki związane z jego osobą. W związku z setną rocznicą jego urodzin, 23 sierpnia 2018 roku, odprawiono msze święte w kościele Przemienienia Pańskiego, będącej hołdem dla wymownej postaci.

Sejm Rzeczypospolitej Polskiej podjął uchwałę upamiętniającą jego postać w 2018 roku, której zwiastunem stał się Piotr Uruski. Również Rada Miasta Sanoka postanowiła 25 marca 2021 roku przemianować Plac Harcerski na „Plac Harcerski im. ks. Zdzisława Peszkowskiego”. Uroczystości związane z odsłonięciem jego popiersia na tym placu miały miejsce 23 sierpnia 2022 roku, w 104 rocznicę jego urodzin.

Wybrane publikacje (podmiotowe)

W dorobku Zdzisława Peszkowskiego znajduje się nie tylko szereg książek, ale także kilkaset broszur, rozpraw oraz artykułów, które dotykają tematów teologicznych, historycznych, filozoficznych, literackich, a także kwestii związanych z moralnością oraz sprawami narodowymi.

• Madonna poetów. Antologia współczesnej polskiej poezji Maryjnej (1966, Oficyna Bednarczyków),
• Krzak gorejący. Antologia polskiej poezji religijnej, Orchard Lake [1973],
• Ojciec. Wspomnienie o Stefanie kardynale Wyszyńskim, Prymasie Polskim, Orchard Lake 1987,
• Zdzisław Peszkowski: Wspomnienia jeńca z Kozielska. Warszawa: Wydawnictwo Archidiecezji Warszawskiej, 1989. ISBN 83-85015-66-3. Brak numerów stron w książce,
• I ujrzałem doły śmierci. Charków – Miednoje – Katyń, Śrem 1993,
• Pamięć Golgoty Wschodu, Warszawa 2000, ISBN 83-88202-01-4,
• Z grodu nad krętym Sanem w szeroki świat. Sanok: Muzeum Historyczne w Sanoku, 2004. ISBN 83-919305-3-X. Brak numerów stron w książce.

Publikacje przedmiotowe

W obszarze publikacji dotyczących księdza Zdzisława Peszkowskiego możemy znaleźć szereg wartościowych pozycji, które ukazują jego życie oraz działalność. Poniżej przedstawiamy kilka kluczowych tytułów:

• Ksiądz Prałat harcmistrz Zdzisław Jastrzębiec Peszkowski – Patron Sanockich Harcerzy (2008, autorka: Krystyna Chowaniec),
• Prawda, pamięć, sprawiedliwość: posłannictwo księdza Zdzisława J. Peszkowskiego (2009),
• Świadek prawdy. Ksiądz Zdzisław Jastrzębiec Peszkowski (1918–2007) (autor: Grzegorz Łęcicki, wyd. I),
• Ksiądz Zdzisław Peszkowski 1918–2007 (autor: Grzegorz Łęcicki, Oficyna Wydawnicza „Rytm” – Warszawa 2012 ISBN 978-837399-505-5, wyd. II).

Każda z tych publikacji dostarcza istotnych informacji o działalności duchownego oraz jego wpływie na życie społeczne i religijne w Polsce.

Bibliografia podmiotowa

Ważnym źródłem informacji na temat Zdzisława Peszkowskiego jest praca Ewy Drwięgi, która szczegółowo opisuje jego biografię oraz zbiory bibliograficzne. Można ją znaleźć na stronie Miejskiej Biblioteki Publicznej im. Grzegorza z Sanoka w Sanoku.

---

Oceń: Zdzisław Peszkowski

---