Willa Zaleskich w Sanoku

---

Budynek

Willa Zaleskich, usytuowana na malowniczym terenie, wraz z dawnym Zajazdem przy ul. Zamkowej 2, tworzy północną pierzeję placu św. Jana. Z kolei od strony południowej znajdują się Schody Zamkowe, które dodają uroku całej okolicy.

Projekt budynku stworzył w 1894 roku architekt miejski, inż. Władysław Beksiński, przy udziale Wilhelma Szomka, drugiego projektanta tej nowatorskiej budowli. Willa powstała w latach 1896–1910, a według dostępnych informacji, już w styczniu 1895 roku można było przeczytać w prasie o poświęceniu nowego domu dr. Karola Zaleskiego. Ambicją Zaleskiego było zbudowanie rodowej siedziby, która architektonicznie nawiązywałaby do weneckich pałaców.

Ten elegancki obiekt, nazywany potocznie „Sokole Gniazdo”, wyróżnia się charakterystyką, która obejmuje dwukondygnacyjną, drewnianą loggię z panoramicznym widokiem na rzekę San oraz Góry Słonne. Interesującym detalem jest figura Chrystusa, umieszczona we wnęce na fasadzie budynku od strony placu, z berłem w lewej ręce, przy czym prawa dłoń figury jest usunięta. Dodatkowo, nad oknami znajdują się zdobienia, które podkreślają architektoniczne walory tego miejsca.

Pierwotnie, budynek oznaczany był numerem konskrypcyjnym 4, a potem przypisano mu adres ul. plac św. Jana 1. W 1931 roku, po przejęciu nieruchomości przez Marię Hanus, córkę Karola Zaleskiego, nastąpiły istotne zmiany w zarządzaniu obiektem.

W okresie II wojny światowej, po wybuchu konfliktu, w czasie niemieckiej okupacji, do budynku, który wówczas nosił adres św. Jana Platz 1, przypisani byli: Hans Steiniger oraz Ludwik Świeżawski, właściciel dóbr. Długoterminowym współwłaścicielem obiektu został Jerzy Gościński, prawnuk Karola Zaleskiego, znany śpiewak, aktor, pedagog i reżyser, a także solista Operetki Śląskiej i Gliwickiego Teatru Muzycznego. W 1996 roku rozpoczęto remont budynku, przekształcając go w miejsce aktywności kulturalnej.

Do grudnia 2012 roku w budynku mieścił się Związek Kombatantów Rzeczypospolitej Polskiej oraz byłych więźniów politycznych im. 2 Pułku Strzelców Podhalańskich w Sanoku. Obiekt był również siedzibą oddziału powiatowego Związku Weteranów i Rezerwistów Wojska Polskiego, jak również Związku Żołnierzy LWP. Willa jest również przestrzenią dla galerii malarskiej Zdzisława Twardowskiego, a także zamieszkują ją osoby prywatne.

W wyniku działań Komisji Opieki nad Zabytkami, ustanowionej przy oddziale PTTK w Sanoku, w 1978 roku umieszczono na fasadzie budynku tablicę, która informowała o jego zabytkowym charakterze, chociaż z biegiem lat zniknęła. Zgodnie z wpisem do gminnego rejestru zabytków miasta Sanoka, obiekt został uznany za cenny element architektoniczny i kulturowy, co miało miejsce w 2015 roku.

Rodzina Zaleskich

Rodzina Zaleskich wywodzi się z Mikuliczyna, małej miejscowości położonej nad Prutem, która obecnie znajduje się na terenie Ukrainy. Wśród najważniejszych postaci rodu był Karol Zaleski (1856–1941), który podjął studia na Wydziale Wszechnauk Lekarskich Uniwersytetu Jagiellońskiego, zdobywając dyplom w 1884 roku. Dzieciństwo i młodość spędzone poza Sanokiem nie przeszkodziły mu w odkryciu tego miasta. W trakcie swoich studiów przybył do Sanoka i zapragnął tam osiedlić się. Miejscem, które go zaintrygowało, był plac św. Jana, na którym znajdowała się kapliczka św. Jana Nepomucena oraz mały domek. W 1886 roku, po zawarciu małżeństwa z Wilhelminą Leixer (1859–1912), zrealizował swoje marzenie o zamieszkaniu w Sanoku, budując swój dom.

Małżeństwo Zaleskich doczekało się dziewiątki dzieci: sześciu synów oraz trzech córek. Ich imiona to Tadeusz (ur. 1887), Juliusz (ur. 1889), Karol (ur. 1890), Zygmunt (ur. 1893), Władysław (ur. 1894), Maria (ur. 1896), Jakub (ur. 1899), Jadwiga (ur. 1900) i Zofia Ludwika (1903-1906, zmarła w dzieciństwie). Dr Zaleski był nie tylko lekarzem, ale pełnił także rolę rzeczoznawcy Sądu Okręgowego oraz lekarza więziennego. W swojej karierze pracował również jako lekarz kontraktowy w c.k. jednostce wojskowej w Olchowcach.

Swoje umiejętności medyczne wykorzystywał również podczas I wojny światowej, kiedy to pełnił funkcję lekarza cholerycznego. Od 1919 do 1939 roku był lekarzem miejskim, a jego działania przyczyniły się do promocji zdrowego trybu życia wśród mieszkańców, zwłaszcza poprzez edukację w zakresie higieny. Działał w różnorodnych organizacjach społecznych, takich jak TG Sokół, którego był prezesem w 1896 roku oraz Towarzystwie Upiększania Miasta Sanoka w latach 1904-1914.

Dr Zaleski i jego potomkowie wykazali wyjątkowe zaangażowanie w życie społeczne miasta. Oprócz Marii, która nie ukończyła gimnazjum, pozostała ósemka dzieci zdobyła wykształcenie w Gimnazjum Męskim im. Królowej Zofii w Sanoku. Władysław i Zygmunt brali udział w wojnie polsko-bolszewickiej, a Juliusz, który miał wykształcenie z zakresu historii i krytyki literackiej, współorganizował wojsko w swoim regionie. Tadeusz i Karol Zaleski byli zaangażowani w I wojnę światową, a ich losy były pełne dramatyzmu i poświęcenia.

Władysław Zaleski (1894–1982) w 1913 roku uczestniczył w polskiej delegacji skautowej na zlocie w Anglii. Jako były oficer c.k. armii, w 1918 roku kierował Pogotowiem Młodzieży, co pomogło w organizacji pierwszych oddziałów wojskowych. Po wojnie pełnił różnorodne funkcje, w tym rolę dyplomaty, a w 1974 roku został prezesem Najwyższej Izby Kontroli na Uchodźstwie. Córka Jadwiga Zaleska (1900–1993) ukończyła polonistykę i romanistykę, pracując jako nauczycielka wychowania fizycznego.

W czasie II wojny światowej, Jadwiga prowadziła tajne nauczanie w swoim domu, a po kampanii wrześniowej 1939 roku, wróciła pieszo do Sanoka z Torunia. Jako harcmistrzyni, angażowała się w działalność konspiracyjną, co narażało ją na represje ze strony okupanta. Po śmierci Karola Zaleskiego, jego rodzina musiała zmagać się z konsekwencjami okupacji. W 1940 roku, Juliusz i Jakub zostali ofiarami zbrodni katyńskiej, a Zygmunt praktykował jako adwokat…

Obecnie na terenie Sanoka, w dzielnicy Dąbrówka, odnajdziemy ulicę noszącą imię Karola Zaleskiego, na pamiątkę wkładu i zasług tej niezwykłej rodziny w życie społeczne i kulturalne miasta. Do śmierci w 1914 roku, w ich domu mieszkał także Antoni Gołkowski z rodziną, weteran powstania styczniowego oraz profesor sanockiego gimnazjum.

Rodzina Vetulanich

W budynku, który poddano opisowi, mieszkała rodzina Vetulani, a w jej skład wchodziły znaczące postacie. Wśród nich był Roman Vetulani (1849–1908), który pełnił rolę profesora w Gimnazjum Męskim im. Królowej Zofii. Jego druga żona, Elżbieta z Kunachowiczów, również miała ogromny wpływ na historię rodziny oraz ich potomków.

Ich synowie to Kazimierz (ur. 1889), który był dzieckiem z pierwszego małżeństwa Romana z Matyldą Pisz. Kazimierz wyrósł na poważnego profesora Uniwersytetu Lwowskiego, jednak jego życie tragicznie zakończyło się w czasie II wojny światowej, gdy został rozstrzelany przez Niemców.

Kolejnym synem był Zygmunt (ur. 1894), który zyskał uznanie jako ekonomista oraz konsul generalny RP, pełniąc służbę w wielu miastach, takich jak Królewiec, Bagdad, Wiedeń, Stambuł, Bukareszt i Rio de Janeiro.

Tadeusz (ur. 1897) był znanym profesorem specjalizującym się w hodowli zwierząt na Uniwersytecie Wileńskim, a również na Uniwersytecie Poznańskim. Tadeusz zyskał przydomek „ojciec konika polskiego” ze względu na swoje pasje oraz wkład w rozwój tej rasy.

Natomiast Adam (ur. 1901) był autorytetem w dziedzinie kanonistyki oraz historii prawa średniowiecznego, a swoje know-how przekazywał jako profesor Uniwersytetu Jagiellońskiego.

Rodzina Vetulani miała również dwie córki: Marię, która pracowała jako urzędniczka bankowa, oraz Elżbietę, która niestety zmarła w 1921 roku na gruźlicę w bardzo młodym wieku.

Upamiętnienie

24 sierpnia 1996 roku, w dniu ceremonii pogrzebowej Władysława, syna Karola Zaleskiego, w willi Zaleskich umieszczono tymczasową tablicę poświęconą jego pamięci. To wydarzenie miało ogromne znaczenie dla lokalnej społeczności.

Na elewacji willi można dostrzec także tablicę, która została ustanowiona w 2007 roku. Upamiętnia ona tajne nauczanie prowadzone w tym budynku przez harcmistrzynię Jadwigę Zaleską w latach okupacji niemieckiej, od 1939 do 1945 roku. Warto zaznaczyć, że inicjatorem umieszczenia tej tablicy była Anna Taworska-Strzelecka, która pragnęła zachować pamięć o tym ważnym aspekcie historii edukacji w Polsce.

Tuż obok willi, na placu św. Jana, stoi zabytkowa kapliczka św. Jana Nepomucena, pochodząca z końca XVIII wieku. Uważa się, że została ufundowana w 1810 roku przez Franciszka Ksawerego Krasickiego, który złożył ją jako votum za ocalenie życia, gdy uciekając na koniu, nieudolnie bronił zamku sanockiego podczas ostatniej obrony przed Austriakami w czerwcu 1809 roku. Kapliczka ta ma około 5,5 metra wysokości, a wewnątrz znajduje się figura św. Jana Nepomucena. W 2004 roku dokonano remontu kapliczki, co było możliwe dzięki staraniom Jerzego Wielgosza.

Kultura masowa

„Głównym bohaterem powieści Złoty Wilk z 2009 roku jest Bartłomiej Rychtera, który mieszka w Willi Zaleskich, miejscu historycznym o niebagatelnym znaczeniu. W trakcie czytania tej fascynującej książki, można spotkać postać dr Karola Zaleskiego, a także dwóch burmistrzów Sanoka: Cyryla Jaksy Ładyżyńskiego oraz Feliksa Gielę. Te osobistości wpływają na przebieg wydarzeń oraz na ukazanie kultury lokalnej i jej przeplatanie z fabułą powieści.

---

Oceń: Willa Zaleskich w Sanoku

---