Autosan

---

Dyrektorzy i pracownicy

Temat ten dotyczy kontekstu pracowników oraz zarządzających zakładem, które oddano do użytku w Sanoku. W swoją historię, fabryka maszyn, wagonów i autobusów miała wielu wybitnych dyrektorów, wśród których warto wymienić:

• prezesa – Kazimierza Lipińskiego (lata 1886–1900),
• Aleksandra Misiągiewicza (1900–1905),
• Ignacego Drewnowskiego (1905–1909),
• Ludwika Eydziatowicza (1909–1914),
• Adama Bratro (1914),
• Edmunda Zieleniewskiego (1913-1919),
• Józefa Chudoby (1920),
• Antoniego Lewalskiego (do 1927),
• Ludwika Dyducha (od 1927),
• Franciszka Peterka (lata 20.),
• Karola Górniaka (1929–1944),
• Filipa Schneidera (1945–1948),
• Stanisława Gajdy,
• Zenobiusza Ćwikły (lata 50.),
• Andrzeja Jedynaka,
• Witolda Szczepaniaka (1963–1967),
• Leszka Kawczyńskiego (dyrektor 1967-1982),
• Andrzeja Kruczka (od 1983),
• Jana Wilka; w S.A. Romana Bienia,
• Andrzeja Krzanowskiego (dwukrotnie, do sierpnia 2004),
• Wiesława Wyżyckiego (od sierpnia 2004),
• Adama Smolenia,
• Franciszka Gaika,
• Sobiesława Zasadę („Grupy Zasada”).

W skład kadry zarządzającej i kierowniczej wchodzili również:

• Wacław Suchowiak (doradca 1909–1911),
• st. inż. Andrzej Maciejowski,
• Jerzy Jasiński (zastępca dyrektora 1913),
• Antoni Fichtel (szef produkcji),
• Stanisław Mleczko,
• Józef Przeździecki,
• Franciszek Harłacz (zastępca dyrektora),
• Michał Micherdziński (zastępca dyrektora do spraw pracowniczych),
• Emil Buras (kontroler jakości, kierownik ZDK),
• Wiesław Skałkowski (planista działu ekonomicznego 1957–1975),
• Kazimierz Balawajder (członek okręgowej organizacji partyjnej (OOP) PZPR działu badań i prototypów),
• Jan Skarbowski (główny specjalista ds. badań i prototypów, zastępca dyrektora ds. technicznych),
• Mieczysław Majewski (zastępca dyrektora ds. pracowniczych),
• Andrzej Kruczek (zastępca dyrektora ds. produkcji),
• Henryk Gralka (szef produkcji),
• Tadeusz Zoszak (główny dyspozytor),
• Andrzej Gielar, Stanisław Grochmal,
• Edward Tomczak; dyrektorzy techniczni i inni –
• Edward Nowak,
• Marek Łęcki (dyrektor ekonomiczny od 1982),
• Romuald Bobrzak (gospodarka cieplna),
• Zbigniew Osenkowski.

Wśród pracowników zakładowych można wymienić:

• Franciszka Barana,
• Kazimierza Sulimierskiego,
• Mieczysława Zieleniewskiego,
• Kazimierza Bizańskiego,
• Zygmunta Eysmontta,
• Jakuba Kolano,
• Stanisława Łańcuckiego,
• Romana Baczyńskiego,
• Jana Baranowskiego,
• Jana Huczko,
• Tadeusza Mieleckiego,
• Kazimierza Rzeszutko,
• Władysława Friedleina,
• Władysława Guta,
• Stanisława Adamiaka,
• Romana Fila,
• Eugeniusza Raś,
• Jana Skulicha,
• Andrzeja Szczudlika,
• Juliusza Bruny,
• Jana Żołnierczyka,
• Bronisława Ryniaka,
• Stanisława Żwirka,
• Bronisława Bekalika,
• Władysława Bekalika,
• Bronisława Kielara,
• Karola Kenara,
• Eugenię Żołnierczyk,
• Tadeusza Leśniaka,
• Tadeusza Nazarkiewicza,
• Mariana Sebastiańskiego,
• Tadeusza Szczudlika,
• Antoniego Wenra,
• Mieczysława Wojtowicza,
• Tadeusza Wojtowicza,
• Władysława Radzika,
• Mariana Jarosza (kierownik transportu),
• Czesława Borczyka,
• Władysława Pruchniaka,
• Leona Wzorka,
• Ludwika Warchała,
• Kazimierza Kocyłowskiego,
• Władysława Stefkowskiego,
• Mariana Pankowskiego,
• Stanisława Lisowskiego,
• Michała Hipnera,
• Stanisława Janczury,
• Władysława Gąsiorowskiego,
• Marysię Bieńkowską,
• Zdzisława Smolińskiego,
• Jerzego Kwaśniewicza,
• Zygmunta Haducha-Suskiego,
• Waleriana Sowę,
• Mariana Żołnierczyka (brygadzista),
• Juliana Bartkowskiego,
• Tadeusza Nowakowskiego,
• Zbigniewa Daszyka,
• Ryszarda Kulmana (dział serwisowy). W gronie plastyków można znaleźć Bronisława Naczasa,
• Zdzisława Beksińskiego,
• Adama Przybysza.

Ważne są także inne związki, jakie łączyły ludzi związanych z zakładem:

• kpt. Franciszek Lurski (pełnomocnik wojskowy przy fabryce przed 1939),
• sekretarze KZ PZPR: Mieczysław Goleń (1959–1974), Bronisław Bikowski (1975–1981), Zdzisław Prusiecki (1981–1983), Leonard Kabala,
• Tadeusz Święs (zakładowa straż pożarna).
• Pełnomocnicy wojskowi w czasie stanu wojennego: płk dr Tadeusz Konecki, płk dr Stanisław Gać (od 27 kwietnia 1982), Maciej Borkowski (do 25 maja 1983), mjr dr Wiesław Wróblewski (od 25 maja do 11 sierpnia 1983).
• Dr Zbigniew Dresler (kierownik punktu konsultacyjnego Akademii Ekonomicznej w Krakowie z siedzibą w Sanoku przy SFA).

Szkolnictwo zawodowe

W roku 1946, dzięki inicjatywie dyrektora Filipa Schneidera, przy Fabryce Wagonów w Sanoku powstała Szkoła Przemysłowa. Od początku swojego istnienia instytucja ta dynamicznie się rozwijała, wprowadzając szereg różnych kierunków kształcenia. Wśród nich znalazły się: Państwowe Gimnazjum Przemysłowe, Państwowa Szkoła Przemysłowa, a także Państwowe Gimnazjum Mechaniczne oraz Państwowe Liceum Mechaniczne.

Początkowo placówka mieściła się w kantynie zakładowej, a później przeprowadziła się do byłego domu gminnego Posady Olchowskiej. W latach 1951–1960 powstał nowy gmach szkoły, który istnieje do dziś, zlokalizowany przy ulicy Stróżowskiej 15. W 1963 roku szkoła została przekształcona na Technikum Mechaniczne im. gen. Karola Świerczewskiego, a od 1975 roku, wskutek fuzji różnych typów szkół, utworzono Zespół Szkół Mechanicznych. W 1996 roku placówka otrzymała patrona, Grzegorza z Sanoka, a w 2002 roku przekształciła się w Zespół Szkół nr 2 im. Grzegorza z Sanoka.

Warto zaznaczyć, że przez wiele lat Sanocka Fabryka Autobusów wspierała szkołę w swoim rozwoju. Istnienie Technikum Mechanicznego doprowadziło do stworzenia Zasadniczej Szkoły Zawodowej Sanockiej Fabryki Autobusów, która została zainaugurowana w 1961 roku. W roku 1974, szkoła ta została oddzielona jako Zespół Szkół Zawodowych SFA i przeniesiona do innej lokalizacji, nieopodal, w rejonie ulicy Stróżowskiej 16. Od 1991 roku funkcjonowała ona jako Zespół Szkół Technicznych, a w 2002 roku przekształciła się w Zespół Szkół nr 3, który obecnie nosi nazwę Zespół Szkół nr 3 im. Walentego Lipińskiego i Mateusza Beksińskiego w Sanoku.

Dodatkowo, władze fabryki zainicjowały stworzenie ośrodka doskonalenia kadry, który wspierał rozwój edukacji zawodowej. Przy Zespole Szkół Mechanicznych utworzono również przyzakładowe punkty konsultacyjne Politechniki Krakowskiej (1962) oraz Politechniki Śląskiej, gdzie pracownicy Autosanu mieli możliwość kształcenia na poziomie wyższym. Dziekanem studiów zaocznych Politechniki Krakowskiej był doc. dr Tadeusz Środulski.

Fundacje i sponsoring

W zakładzie produkcyjnym zrealizowano szereg projektów mających na celu upamiętnienie ważnych postaci oraz wydarzeń historycznych w Sanoku. W 1902 roku stworzono emblemat orła polskiego wyposażonego w koronę, szablę oraz włócznię, który ozdobił pomnik Tadeusza Kościuszki. W 1910 roku zaś przygotowano tablicę pamiątkową z inskrypcją oraz wizerunkiem Fryderyka Chopina, opracowaną przez Marię Gerson, umieszczoną przy Źródełku Szopena, znajdującym się na terenie parku miejskiego im. Adama Mickiewicza. Dodatkowo, w 1923 roku zamontowano tabliczkę z napisem: „Bohaterom z 1831/63 Harcerze 1923” na Krzyżu Powstańców, który znajduje się na cmentarzu przy ulicy Rymanowskiej.

W okresie największej prosperity, fabryka SFA Autosan odegrała kluczową rolę w rozwoju Sanoka poprzez finansowanie budowy przedszkola, żłobka, a także szkoły zawodowej oraz rekreacyjnego ośrodka nad Sanem. Oprócz tego, zrealizowano konstrukcje miejskiego basenu kąpielowego, a także przeprowadzono renowację Zakładowego Domu Kultury oraz ulic, między innymi Stróżowskiej i Kościelnej, znajdującej się w dzielnicy Posada. Zostały także odnowione elewacje budynków i przystanki autobusowe. Co więcej, załoga SFA stała się fundatorem szkoły-pomnika tysiąclecia, która została oddana do użytku 1 września 1966 roku jako szkoła podstawowa przy ulicy Rymanowskiej. Ta placówka funkcjonowała jako Szkoła Podstawowa im. Stanisława Łańcuckiego, a później zmieniła nazwę na im. Św. Kingi. Pracownicy fabryki zdecydowali się na dobrowolne opodatkowanie w wysokości 0,5% swojego miesięcznego wynagrodzenia na ten cel. Jak wskazał Leszek Kawczyński podczas sesji rady miasta w 1975 roku, Autosan przekazał na te inicjatywy aż 10 milionów złotych.

Wsparcie fabryki dla kultury manifestowało się także poprzez działalność Zakładowego Domu Kultury, finansowanie „Gazety Sanockiej – Autosanu”, która była wydawana w latach 1973–1990 oraz organizację różnorodnych imprez kulturalnych. Dzięki pomocy fabryki w Sanoku powstały także nowe osiedla, przeprowadzono remonty ulic oraz wprowadzono wiele innych elementów infrastruktury. Na terenie fabryki działał także zespół pieśni i tańca „Autosan”, który przyczyniał się do rozwoju lokalnej kultury.

Znaczący wpływ zakładu można również dostrzec w rozwoju sportu sanockiego. W 1946 roku, przy wsparciu dyrektora ówczesnej fabryki wagonów, Filipa Schneidera, powstał klub sportowy nazwany KS Wagon. Dnia 17 września 1946 roku zarejestrowano sekcję piłki nożnej, która w 1957 roku przekształciła się w Sanoczankę Sanok, z której w 1960 roku wyodrębniono Zakładowy Klub Sportowy „Stal Sanok”. W skład zarządu tej organizacji wchodzili tylko działacze z Autosanu. Wśród osób, które aktywnie działały na rzecz Stali, byli m.in. Filip Schneider oraz Leszek Kawczyński, a na czele sekcji hokejowej stał Henryk Gralka od 1969 do 1982 roku. Wyremontowano stadion piłkarski Stali, a przedsiębiorstwo wspierało finansowo sanocki klub hokejowy, który funkcjonował najpierw pod nazwą Stal Sanok, a później jako STS Sanok.

W hali SFA odbywały się również drużynowe mecze Stali w boksie. Z kolei, we wrześniu 1994 roku, Autosan zawarł umowę z klubem STS, stając się jego sponsorem tytularnym, co trwało do 1999 roku, kiedy klub występował już pod nazwą STS „Autosan” Sanok. W latach 60. fabryka zbudowała sztuczne lodowisko Torsan w Sanoku oraz tor łyżwiarski Błonie, który powstał pod koniec lat 70. W latach 70. organizowane były także w Sanoku towarzyskie turnieje hokejowe o „Puchar Autosanu”.

Filmografia

W 1912 roku Sanok, a dokładnie Fabryka Maszyn i Wagonów, została wybraną lokalizacją do nagrania filmu przez francuską firmę Pathé Frères. Projekt ten miał na celu promowanie Galicji w stolicy Austrii, Wiedniu, a inspiratorką tego przedsięwzięcia była księżna Lubomirska.

W późniejszych latach powstały różnorodne filmy dokumentalne dotyczące Sanockiej Fabryki Autobusów, w tym: Pozostał tylko symbol (1975), Dzień dzisiejszy Autosanu (1976), Autosan (1977), oraz Z tradycją w nowoczesność, 175 lat tradycji (2007).

Warto zauważyć, że pojazdy wyprodukowane w tej fabryce zyskały również uznanie w kulturze popularnej, pojawiając się w serialu telewizyjnym Droga z 1973 roku. Głównym bohaterem był kierowca Marian Szyguła, którego postać odgrywał Wiesław Gołas. W serialu, w rolach głównych pojawiały się nowo wyprodukowane autobusy z sanockiego zakładu.

Odznaczenia i wyróżnienia

W dniu 26 listopada 1946 roku, uchwałą Prezydium Krajowej Rady Narodowej, grupa pracowników z fabryki otrzymała Krzyże Zasługi. To wyróżnienie było przyznane za ich nieocenione zasługi w odbudowie oraz uruchomieniu Zjednoczonych Fabryk Maszyn „Kotłów i Wagonów” L. Zieleniewski oraz Fitzner – Gamper w Sanoku.

W tym czasie, fabryka zdobywała liczne odznaczenia, w tym Złoty medal Izb Handlowych oraz dyplom honorowy ministra handlu za prezentację na Powszechnej Wystawie Krajowej w Lwowie w 1894 roku. Kolejny dyplom honorowy przyznano fabryce na wystawie w Bukareszcie w 1895.

Sztandar Sanockiej Fabryki Autobusów Autosan był także wyróżniany w czasach Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej. Lista tych odznaczeń obejmuje:

• Odznaka „Za Zasługi dla ZBoWiD” (1971),
• Odznaka „Zasłużony dla Województwa Rzeszowskiego” (1974),
• Odznaka oraz tytuł „Racjonalizatora Produkcji” (1975, przyznane przez Ministra Przemysłu Maszynowego dla Klubu Techniki i Racjonalizacji SFA),
• Złota Honorowa Odznaka Centralnego Związku Spółdzielczości Budownictwa Mieszkaniowego (1976),
• Medal 30-lecia Politechniki Krakowskiej (1977),
• Odznaka „Zasłużony dla Sanoka” (1978),
• Order Sztandaru Pracy I klasy (1980),
• Jubileuszowy Adres (1984),
• Złota Odznaka Honorowa Towarzystwa Przyjaźni Polsko-Radzieckiej (1985),
• Odznaka im. Janka Krasickiego (1986, zbiorowo przyznana zakładowej organizacji ZSMP SFA),
• Medal 30-lecia OHP (1988),
• Wpis do Złotej Księgi ZBoWiD w Sanoku (1989).

W ramach wyróżnień, fabryka ustanowiła również odznakę „Zasłużony dla Sanockiej Fabryki Autobusów” na początku lat 60. XX wieku. Na przełomie 1985 i 1986 roku, Zbigniew Osenkowski opracował nowy projekt tej odznaki.

Wśród nagród i uznania, fabryka zdobyła między innymi:

• Dyplom Międzynarodowej Komisji Sprzętu Rolniczego za przyczepę-wywrotkę D-45 (1967/1968),
• Dyplom uznania za udział w konkursie „Na szlakach przyjaźni i współpracy z ZSRR” (1975, przyznany przez Zarząd Główny Towarzystwa Przyjaźni Polsko-Radzieckiej),
• Nagrodę I stopnia Ministra Przemysłu Maszynowego dla grupy pracowników fabryki za opracowanie i uruchomienie produkcji modelu Autosan H9-35,
• Nagrodę Ministra Kultury i Sztuki (1976),
• Nagrodę w konkursie „Zakład pomaga szkole” II stopnia za rok 1977,
• Nagrodę Defender podczas Międzynarodowego Salonu Przemysłu Obronnego ’99, który odbył się 5 września 1999 roku w Kielcach dla kontenera typu 890,
• Wyróżnienie Złote Koła podczas wystawy komunikacyjnej w Łodzi 20 września 2000 dla autobusu Autosan A613MN,
• Godło „Dobre, po polskie” dla modeli autobusów Lider i Ramzes w październiku 2002 w Poznaniu.

Wypadki

Autobusy marki Autosan H9 miały swój udział w kilku incydentach drogowych, w tym wydarzeniach, które miały miejsce w przeszłości. Do tego typu zdarzeń zalicza się między innymi wypadek, który miał miejsce pod Żywcem w roku 1983, a także incydent w Gdańsku w 1994.

Warto również wspomnieć o autobusem Sancity 9LE, który spłonął 27 sierpnia 2018 roku w stolicy, na ulicy Sokratesa, niedaleko ulicy Kasprowicza. Autobus ten w danym momencie obsługiwał linię 203, a na szczęście żadna z osób podróżujących nim nie doznała żadnych obrażeń.

Ciekawostki

Pisarz Kalman Segal stworzył w swojej powieści, zatytułowanej „Nad dziwną rzeką Sambation”, niezwykły obraz fabryki Sanowag. Tego dzieła, które powstało w 1955 roku, a swoje wydanie ujrzało w 1957 roku, nie można zbagatelizować, gdyż ukazuje ono ówczesną sytuację w regionie. Opisanym zainteresowaniom i problemom towarzyszyły rozważania na temat życia społecznego i gospodarczego tamtych czasów.

---

Oceń: Autosan

---