Gmach Towarzystwa Gimnastycznego „Sokół” w Sanoku

---

Historia

Gmach Towarzystwa Gimnastycznego „Sokół” w Sanoku został zbudowany w czasach zaboru austriackiego. Propozycja dotycząca układu przestrzennego obejmującego budynek szkoły, gmach „Sokoła” oraz restaurację przy wjeździe do parku miejskiego (dzisiaj znanym jako Plac Harcerski) została zasugerowana przez architekta Arnolda Röhringa, który przebywał w Sanoku 6 czerwca 1896 roku. Dnia 19 listopada 1896 roku Rada Miejska Sanoka przekazała bezpłatnie grunt na budowę tzw. Sokolni.

Decyzję o budowie nowej siedziby podjęto podczas Walnego Zgromadzenia „Sokoła” w dniu 25 lutego 1899 roku. W tym samym roku rozpoczęto prace budowlane na terenie ofiarowanym przez gminę Sanok, ustalając także, iż koszty inwestycji nie powinny przekroczyć 16 tys. zł. Projekt budynku przygotował inż. Władysław Beksiński, co jest znaczącym wydarzeniem, ponieważ wcześniejsze projekty były opracowywane przez innych inżynierów – Władysława Adamczyka i Karola Gerardisa. Rada Miasta dostarczyła 50 sągów kamienia, piasek oraz suter jako wsparcie dla inwestycji, a festyn zaplanowany na 17 czerwca 1899 roku miał na celu zbiórkę funduszy potrzebnych na budowę (koszt szacowano na 16-18 tys. zł).

Kamień węgielny został poświęcony 28 czerwca 1899 roku, a już 29 listopada 1899 roku odbyła się ceremonia otwarcia sali gimnastycznej. Prace budowlane prowadziły osoby takie jak W. Beksiński oraz Karol Gerardis, a budowa przebiegała sprawnie, co pozwoliło na oddanie budynku do użytku w 1900 roku. Gmach, pierwotnie oznaczony numerem konskrypcyjnym 392, znalazł swoje miejsce pod adresem ul. Adama Mickiewicza 13. W dniu 25 sierpnia 1900 roku nową siedzibę odwiedził Namiestnik Galicji, Leon Piniński.

Na początku XX wieku gmach „Sokoła” był jednym z dwóch budynków w Sanoku, które miały dostęp do sieci elektrycznej, a drugi z tych obiektów to kamienica Ramerówka. Obiekt nie tylko przyczyniał się do rozwoju kultury fizycznej, ale także pełnił różnorodne funkcje społeczne. W sali organizowano wieczornice, zabawy, uroczystości oraz miała swoje miejsce czytelnia i biblioteka. Dzięki temu działały również kręgielnia, pływalnia, a także bilard.

Warto zaznaczyć, że w pierwszych latach XX wieku odbywały się tam seanse filmowe, a w 1911 roku otwarty został kinoteatr, będący również teatrem elektrycznym. Do 1914 roku istniał ruch ćwiczebny, który prowadził głównie ćwiczenia wojskowe. Przez wiele lat w Towarzystwie angażowali się znani sanoczanie takie jak: dr Karol Zaleski, Władysław Zaleski, Roman Vetulani (pełniący funkcję sekretarza), a także Wilhelm Szomek.

W 1905 roku odbyła się wystawa rolnicza, a w 1906 roku planowano budowę drugiego gmachu sokolego. Poza tym, w połowie 1911 roku powołano do życia Klub Tenisowy z kortami. W czasie I wojny światowej, gdy zagrożenie ze strony armii rosyjskiej stało się realne, gmach wykorzystywano na cele wojskowe, a w sali gimnastycznej odbywały się msze. Po wojnie, w 1918 roku, gmach został przejęty przez armię austriacką, ale dzięki staraniom Adama Pytla, udało się go odzyskać ponownie w 1915 roku.

W ciągu kolejnych lat gmach odbył wiele znaczących wydarzeń. W 1920 roku miała miejsce gruntowna rekonstrukcja, a w grudniu tego samego roku zorganizowano bankiet na cześć 2 Pułku Strzelców Podhalańskich. Latem 1928 roku zainstalowano elektryczne oświetlenie, a w latach 30. obiekt tętnił życiem kulturalnym, organizując różnorodne koncerty, przedstawienia teatralne oraz inne wydarzenia. Takie imprezy jak występy pianistów, śpiewaków i tancerzy stawały się integralną częścią lokalnej kultury.

W kolejnym okresie, z powodu wybuchu II wojny światowej, budynek został przekształcony na Stadthalle, a działania okupacyjne odbiły się na funkcjonowaniu „Sokoła”, który po zakończeniu wojny przechodził chwilowe kryzysy. W zamian, w latach 50. obiekt był wykorzystywany na różnorodne potrzeby, w tym na ćwiczenia gimnastyczne, a także utrzymywano w nim kino. Po roku 2000, Towarzystwo Gimnastyczne „Sokół” rozpoczęło starania o odzyskanie pierwotnie należących mu nieruchomości.

W wyniku tych działań, w 2010 roku, Sąd Rejonowy w Sanoku orzekł na rzecz TG „Sokół”, co otworzyło drzwi do dalszego zagospodarowania obiektu. Dziś Towarzystwo zajmuje pomieszczenia na pierwszym piętrze, przyciągając mieszkańców swoją ofertą kulturalną i społeczną. Na parterze można znaleźć kawiarnię, która kontynuuje lokalne tradycje, mieszając przeszłość z nowoczesnością. Historia gmachu, od jego powstania, aż po obecne czasy, jest świadectwem nieprzerwanego rozwoju i zaangażowania społeczności sanockiej.

Rzeźby i tablice pamiątkowe

– Pośród niezwykle wartościowych dzieł sztuki w Sanoku znajduje się rzeźba Sokolnika zrywającego łańcuchy niewoli orła. Pierwsza wersja tej rzeźby niestety nie przetrwała do naszych czasów. Zgodnie z informacjami podanymi przez Edwarda Zająca, pierwotny egzemplarz umieszczono w wnęce fasady budynku w 1899 roku, czyli w chwili jego oddania do użytku. Inna wersja wskazuje, że autorem rzeźby był Józef Sitarz, artysta urodzony w 1885 roku, który tworzył przede wszystkim w okresie II Rzeczypospolitej. Niestety, rzeźba została zniszczona przez Niemców w trakcie II wojny światowej, a w czasach PRL na jej miejscu zainstalowano kulę. Obecna wersja rzeźby sosolnika, powstała według projektu Adama Przybysza, została odsłonięta 11 listopada 2003 roku, a ważnym wydarzeniem na jej pamiątkę było zorganizowanie uroczystości przez Krystynę Chowaniec. Недоразумение больнг костный шок, произошло 26/27 sierpnia 2006 roku, kiedy to rzeźba Sokolnika została zniszczona w akcie wandalizmu. Po tym incydencie dokonano jej starannej rekonstrukcji.

– Z kolei rzeźby Sokoła, zainstalowane na południowym krańcu kalenicy dachu, również zasługują na uwagę:

• Pierwsza, pierwotna z roku 1900, została zniszczona.
• Druga, kamienna rzeźba z 1939 roku, miała zastąpić pierwotną. Została wykonana przez Stanisława Jana Piątkiewicza, który latem 1939 roku dostarczył swoje dzieło, ale nie odebrał wynagrodzenia, ponieważ kilka dni później został powołany do wojska, wkrótce przed wybuchem II wojny światowej. Rzeźba przechowywana była w czasie okupacji od 1941 roku na dziedzińcu obok sanockiego zamku, a po wojnie ok. 1950 roku została umieszczona na klombie przed wejściem do tego zamku. Pomimo że Piątkiewicz otrzymał wynagrodzenie za rzeźbę, nigdy nie wróciła ona na pierwotne miejsce, co miało związek z delegalizacją Towarzystwa Gimnastycznego „Sokół”. Ostatecznie w końcu lat 50. została umieszczona na zbiorowej mogile 117 zamordowanych Polaków, więźniów sanockiego więzienia, którzy zostali zamordowani przez Niemców na stoku góry Gruszka, znajdującej się na Cmentarzu Centralnym przy ul. Rymanowskiej.
• Trzecia rzeźba, wykonana z materiałów przez Adama Przybysza w 2003 roku, niestety wkrótce uległa dezintegracji, gdy odpadły skrzydła; w rezultacie 22 czerwca 2011 roku została usunięta.
• Czwarta i obecna rzeźba została zainstalowana 29 czerwca 2012 roku podczas obchodów 123. rocznicy powstania TG „Sokół” w Sanoku, jej autorem był dr Krzysztof Woźniak, który przedwcześnie odszedł.

Warto również zwrócić uwagę na liczne tablice pamiątkowe:

• Tablica odsłonięta 1 listopada 1928 roku, mająca na celu upamiętnienie 10. rocznicy odzyskania niepodległości oraz wymarszu pierwszych polskich patroli z sanockiego Sokoła 1 listopada 1918 roku. Ustawiono ją dzięki Komitetowi Obywatelskiemu na elewacji frontowej. W czasie II wojny światowej ocalono ją dzięki Władysławowi Ziąbrowskiemu, który zdjął ją i ukrył, przechowując ją u majstra budowlanego Emila Rudaka. Po 1944 roku tablica została przekazana do Muzeum Historycznego w Sanoku. Powtórnie odsłonięto ją 10 listopada 1988 roku w 70. rocznicę odzyskania niepodległości. Inskrypcja na tablicy brzmi: „W dniu 1-XI. 1918 r. garstka młodzieży owiana radosnym zapałem polskiego czynu utworzyła w Sokole pod wodzą kpt. Fr. Stoka i naczelnika Sokoła M. Szajny pierwszą w Sanoku siłę zbrojną dla obrony wskrzeszonej Ojczyzny. Ku pamięci potomnych w dziesiątą rocznicę wyzwolenia Polski”.
• Tablica poświęcona Andrzejowi Małkowskiemu (1888-1919), inicjatorowi polskiego harcerstwa, została odsłonięta w 85. rocznicę sanockiego harcerstwa 21 września 1996 roku przez hm. Ryszarda Pacławskiego oraz hm. Czesława Borczyka, a poświęcenia dokonał ks. Marian Burczyk. Tablicę odnowiono 27 września 2003 roku. Inskrypcja głosi: „Pamięci Andrzeja Małkowskiego twórcy polskiego harcerstwa, który w tym budynku, gdzie mieściła się siedziba T.G. „Sokół” w dniu 11.11.1911 r. głosił idee skautingu. W 85 rocznicę sanockiego harcerstwa. Harcerki i harcerze hufca ZHP Ziemi Sanockiej. Sanok 21 września 1996 r. Odnowiona 27 września 2003 r.”. Tablica została ponownie odnowiona w maju 2014 roku.
• Tablica, która upamiętnia działaczy sokolich, odsłonięta została w czasie obchodów 125-lecia istnienia gniazda sanockiego TG „Sokół” w dniu 7 czerwca 2014 roku. Uhonorowani zostali na niej m.in.: Jerzy Pietrzkiewicz, Zygmunt Kruszelnicki oraz Maksymilian Słuszkiewicz – przed II wojną światową prezes towarzystwa, który w czasie kampanii wrześniowej został aresztowany i wywieziony do niemieckiego obozu koncentracyjnego w Buchenwaldzie, gdzie poniósł śmierć na przełomie 1939/1940 r.
• Upamiętniająca tablica Polaków, ofiar zbrodni II wojny światowej, została ustanowiona przez Towarzystwo Miłośników Lwowa i Kresów Południowo-Wschodnich Klub w Sanoku. Odsłonięta 16 maja 2015 roku z okazji 25-lecia powstania, głosi: „Pamięci Polaków mieszkańców Lwowa i kresów południowo-wschodnich II Rzeczypospolitej ofiar zbrodni niemieckich, sowieckich i nacjonalistów ukraińskich w latach II wojny światowej. Członkowie Towarzystwa Miłośników Lwowa i Kresów Południowo-Wschodnich Klub w Sanoku w 25 rocznicę założenia, maj 2015 rok”.
• Tablica, powstała w 2017 roku, zawiera inskrypcję: „1867 – 2017. W 150. rocznicę utworzenia polskiego Towarzystwa Gimnastycznego „Sokół” we Lwowie – ku chwale Sokołów walczących o wolność i niepodległość Polski”. Uroczyście odsłonięto ją podczas uroczystości 130-lecia gniazda TG „Sokół” w Sanoku 29 czerwca 2019 roku.
• Odsłonięta 11 listopada 2018 tablica, z inskrypcją: „11.11.1918 – 11.11.2018. W 100. rocznicę odzyskania niepodległości przez Polskę czcimy przywódców i bohaterów narodowych: Marszałka Józefa Piłsudskiego, Romana Dmowskiego, Ignacego Paderewskiego, generała Józefa Hallera, generała Tadeusza Rozwadowskiego, Wincentego Witosa… Tablicę ufundowało TG „Sokół” w Sanoku. Odsłonięta 11 listopada 2018 roku w ramach obchodów 100-lecia odzyskania niepodległości, powtórnie odsłonięta i poświęcona podczas uroczystości 130-lecia gniazda TG „Sokół” w Sanoku 29 czerwca 2019 roku.
• Ostatnia tablica nosi inskrypcję: „Czołem Ojczyźnie – Szponem wrogowi. 1889–2019. 130 lat sanockiego „Sokoła”. Odsłonięta w dniu 20 czerwca 2019 roku, zawiera nazwiska drużynów zasłużonych dla „Sokoła” i Sanoka, w tym: Dr Karola Zaleskiego (1856-1941), Dr Karola Petelenza (1847-1930), Adama Pytla (1856-1928), Feliksa Gieli (1859-1936), Dr Stanisława Biegę (1862-1923), Inż. Władysława Adamczyka (…-1915), Dr Emila Gawła (1875-1921), Jana Killara (1884-1939), Mjr Tadeusza Zbyszyckiego (1892-1987) oraz Mariana Szajnę (1873-1936). Opiekę nad tablicą, jak również nabożeństwo poświęcenia, zaplanowano na 20 czerwca 2019 roku w ramach obchodów 130-lecia gniazda TG „Sokół” w Sanoku.

---

Oceń: Gmach Towarzystwa Gimnastycznego „Sokół” w Sanoku

---