Krzyż Powstańców w Sanoku

---

Historia

Geneza upamiętnienia

Idea zbudowania „Pomnika dla poległych w walkach narodowych 1830-31 i 1863” zrodziła się w czasach, kiedy zakładano cmentarz przy ulicy Rymanowskiej, który powstał pod koniec 1895 roku. W trakcie sesji Rady Miejskiej, która miała miejsce 24 października 1895 roku, na wniosek komitetu odpowiedzialnego za upamiętnienie poległych w bitwach w latach 1830 i 1863, podjęto decyzję o nieodpłatnym przekazaniu jednego z miejsc dla zasłużonych na narożniku północno-zachodnim, w miejscu oznaczonym jako Nr. 1. Te cztery przeznaczone miejsca dla zasłużonych na cmentarzu zostały przedłożone przez Władysława Beksińskiego, autor dokumentacji technicznej, przy centralnie zlokalizowanej kaplicy Habermannów. Pomnik, zaprojektowany przez inż. W. Beksińskiego, to efekt działań komitetu obywatelskiego, który odbył kluczowe posiedzenie 21 marca 1896 roku.

Obiekt miał być drewnianym dębowym krzyżem na podwyższeniu z głazów, nad którym umieszczona miała być marmurowa tablica z inskrypcją. Dodatkowo planowano otoczenie pomnika niskimi kamiennymi kolumnami, które miały być połączone żelaznym łańcuchem. Piecza nad pomnikiem spoczywała na komitecie złożonym z czterech kobiet. Zdecydowano, że miejsce upamiętnienia zostanie zlokalizowane w centralnej części nowego cmentarza, tuż obok kaplicy grobowej Habermannów.

O krzyżu poświęconym powstańcom wspominał w swoich pamiętnikach prof. Karol Zaleski, który zapamiętał go z wizyt na cmentarzu „zdaje się z rodzicami”. Wspomnienia te sięgają czasów, gdy przebywał na stałe w Sanoku do ukończenia matury w 1909 roku, a jego matka odeszła w 1912 roku. Natomiast według Stefana Stefańskiego, w 50. rocznicę wybuchu powstania styczniowego planowano w Sanoku wznieść pomnik ku czci powstańców z 1830 i 1863 roku, a jego projektem zajmował się Julian Markowski – ten sam architekt, który stworzył pierwszy pomnik Tadeusza Kościuszki, odsłonięty w 1902 roku na placu św. Jana.

W relacjach z tych czasów, takich jak przygotowanie obchodów 50. rocznicy powstania styczniowego, nie pojawiały się informacje o zrealizowaniu monumentu w Sanoku, a jedynie o zaplanowanym krzyżu. Edward Zając w swoich relacjach także wspomniał o krzyżu na cmentarzu, jednak nie określił daty jego powstania.

Realizacja z 1923

Jak podaje Józef Pohorski, w początkach XX wieku harcerze w Sanoku kultywowali tradycje, które głosiły, że w dniu Wszystkich Świętych, 1 listopada, zapalano na cmentarzu ognisko z krzewów jałowca z pobliskiego wzgórza Glinice. W trakcie tych ceremonii śpiewano znane pieśni, takie jak „Boże, coś Polskę” oraz „Z dymem pożarów”. Wtedy jeszcze msze na cmentarzu nie były odprawiane, a jedynie organizowano procesję. Czwórka harcerzy sanockiego hufca, będących jednocześnie uczniami Państwowego Gimnazjum im. Królowej Zofii, postanowiła zbudować krzyż pamiątkowy dla uhonorowania polskich powstań narodowych.

W skład tej grupy weszli Fritz Hotze, Józef Pudełko, Tadeusz Riedrich oraz Zygmunt Żyłka-Żebracki. Aby to przedsięwzięcie mogło dojść do skutku, uzyskali od właściciela ziemskiego Eugeniusza Nowaka zgodę na ścięcie dębu, co miało miejsce w lesie w rejonie wsi Liszna w połowie października 1923 roku. Następnie dębową belkę przetransportowali niekonwencjonalnie przy pomocy wozu samociąża, bez użycia konia.

Po przywiezieniu drewna do Gimnazjum, umieszczono je w świetlicy harcerskiej na parterze budynku. Prace nad stolarką krzyża trwały kilka dni, z pomocą lokalnych stolarzy, którzy w ramach hufca uczyli harcerzy zawodu. Unikalne umiejętności majstrów ze Fabryki Maszyn i Wagonów w Sanoku umożliwiły stworzenie tabliczki z napisem: „Bohaterom z 1831/63 Harcerze 1923”, umieszczonej na krzyżu. Tuż przed 1 listopada 1923, przygotowany krzyż dotarł na cmentarz, gdzie został postawiony oraz obmurowany. 1 listopada w dniu Wszystkich Świętych odbyła się procesja, która zatrzymała się przy nowym obiekcie, modląc się i śpiewając pieśni.

Przyrzeczenie Harcerskie składali tam sanoccy harcerze, w tym ks. hm. Zdzisław Peszkowski, w dniu 1 listopada 1928 roku. Następnie, w 1958 roku, krzyż został odnowiony przez władze miasta. Z biegiem lat, drewniana struktura krzyża zmieniała się wielokrotnie z powodu korozji i uszkodzeń.

Na początku lat 80. XX wieku, w ramach obchodów 100-lecia sanockiego Gimnazjum i I Liceum Ogólnokształcącego, uzyskano wsparcie finansowe na remont pomnika powstańców z 1863 roku. W 1980 roku wzniesiono nowy dębowy krzyż, na którym pozostawiono wcześniej umieszczoną tabliczkę, a na kamiennym kopcu znalazła się marmurowa tablica z inskrypcją: „Bohaterom Powstań Polskich 1980”. W dniu 11 listopada 1996 roku, podczas uroczystości związanej z Świętem Niepodległości, poświęcono odnowiony krzyż z nową tabliczką, zawierającą napis „Bohaterom zr. 1831/63 »Harcerze« 1923 1996”, ufundowaną przez ówczesnego Naczelnika ZHP, hm. Ryszarda Pacławskiego, pochodzącego z Sanoka.

Na pionowej belce krzyża zamocowano tabliczkę z nazwiskiem „Ernest Bauman Powstaniec 1831 r. Kawaler V.M. pof. pułku jazdy pozn.”. 22 stycznia 2013 roku, przy Krzyżu Powstańców, miała miejsce uroczystość z okazji 150. rocznicy powstania styczniowego. Co roku, 1 sierpnia, odbywają się też obchody upamiętniające uczestników powstania warszawskiego związanych z Sanokiem oraz tych, którzy spoczywają na cmentarzu.

Na mocy decyzji z 1982 roku, pomnik został wpisany do wojewódzkiego rejestru zabytków, zyskując tym samym ochronę prawną.

---

Oceń: Krzyż Powstańców w Sanoku

---