Pomnik Synom Ziemi Sanockiej Poległym i Pomordowanym za Polskę w Sanoku

Pomysł na postawienie pomnika, który miałby upamiętnić sanoczan, którzy zginęli w II wojnie światowej, zrodził się po zakończeniu konfliktu. Inicjatywa ta została podjęta na nowo po 1989 roku, a jej głównym orędownikiem był ppłk Marian Jarosz. W ramach przygotowań do budowy, do Sanoka sprowadzono 36 urn z prochami mieszkańców, którzy uczestniczyli w walkach podczas wojny.

11 marca 1999 roku powstał społeczny Komitet Budowy Pomnika, który składał się z przedstawicieli różnych organizacji kombatanckich. Przewodniczącym został Andrzej Bernacki, a z czasem przekształcił się on w Stowarzyszenie Komitet Budowy Pomnika Synom Ziemi Sanockiej Poległym za Polskę. 22 kwietnia 1999 roku, Rada Miasta Sanoka przyjęła uchwałę, która zatwierdziła lokalizację pomnika, na którą wpływ miały konsultacje z pracownikami Akademii Sztuk Pięknych im. Jana Matejki w Krakowie.

Finansowanie budowy pomnika odbyło się dzięki składkom społecznym. W wyniku przeprowadzonego konkursu na projekt pomnika, wybrano koncepcję zgłoszoną przez prof. Jan Tutaj z krakowskiej ASP. Decyzję tę zatwierdziła Rada Ochrony Pamięci Walk i Męczeństwa. Wmurowanie aktu erekcyjnego miało miejsce we wrześniu 2003 roku, a prace nad instalacją pomnika rozpoczęły się w połowie 2005 roku, wykonując formy odlewów przy współpracy z lokalną firmą GT.

Patronat honorowy nad budową objął prezydent RP Aleksander Kwaśniewski. Uroczyste odsłonięcie pomnika miało miejsce w Narodowe Święto Niepodległości, 11 listopada 2005 roku, co zbiegło się z 87. rocznicą odzyskania przez Polskę niepodległości.

Pomnik stanowi hołd dla ofiar II wojny światowej, ofiar niemieckich obozów koncentracyjnych oraz zbrodni katyńskiej i UPA, które pochodziły z Sanoka i okolic. Struktura pomnika wykonana z brązu przedstawia miecz stylizowany na krzyż, umieszczony na brukowanym postumencie. Na jego górnej części znajduje się główny napis: "Synom Ziemi Sanockiej Poległym i Pomordowanym za Polskę", a po bokach umieszczono herb Sanoka oraz Godło Rzeczypospolitej Polskiej. Między nimi znajduje się 37 tabliczek, które dokumentują miejsca walk, martyrologii oraz kaźni od 1939 roku.

U podstawy pomnika zamontowano urny z ziemią pochodzącą z miejsc, w których walczyli sanoczanie. Pomnik jest miejscem stałych uroczystości państwowych oraz patriotycznych, co czyni go szczególną przestrzenią pamięci dla lokalnej społeczności.